Mohd Rashid Darham
Daripada 6,809 bahasa yang disenaraikan dalam pangkalan data Ethnologue: Languages of the World, 330 daripadanya masing-masing mempunyai lebih sejuta penutur manakala 450 yang lain mempunyai bilangan penutur yang sangat sedikit dan disenaraikan sebagai bahasa yang hampir pupus. Pangkalan data itu juga menunjukkan sesuatu yang membimbangkan iaitu saiz median bahasa di dunia ialah 6,000 penutur. Dengan kata lain, separuh daripada bahasa di dunia mempunyai 6,000 penutur atau lebih sementara separuh lagi mempunyai 6,000 penutur atau kurang.
Apakah signikannya angka-angka ini? Angka-angka ini menunjukkan bahawa sebahagian besar bahasa di dunia menduduki zon tidak selamat. Tegasnya ia menghadapi bahaya kepupusan kerana kekurangan penutur. Jika diambil angka median 6,000 penutur sebagai sempadan zon bahaya, maka separuh atau kira-kira 3,400 bahasa di dunia menghadapi ancaman kepupusan. Jika angka ini dinaikkan, jumlah bahasa yang menghadapi ancaman kepupusan akan bertambah.
Di manakah kedudukan bahasa Melayu? Dengan anggaran 300 juta penutur yang bertaburan terutamanya di kepulauan Asia Tenggara, Semenanjung Tanah Melayu dan Segenting Kra, bahasa Melayu masih jauh daripada zon bahaya. Malah bahasa Melayu dapat diletakkan di dalam zon selesa di dalam kelas elit 10 bahasa terbesar di dunia.
Walaupun berada di dalam zon selesa, tidak bermakna kedudukan bahasa Melayu tidak menghadapi sebarang ancaman dan cabaran. Berada di dalam zon selesa malah lebih merbahaya kerana penghuninya cenderung untuk bersikap alpa dan tidak menyedari ancaman yang datang. Biasanya kesedaran hanya timbul apabila “nasi telah menjadi bubur.”
Sebelum bahasa Melayu menjadi bubur, elok rasanya ditinjau ancaman dan cabaran yang dapat menggugat kedudukan selesa bahasa Melayu, atau malah mengancam kemandiriannya.
Jumlah penutur yang besar bukanlah satu-satunya jaminan bahawa sesuatu bahasa itu tidak diancam kepupusan. Sejarah telah membukti bahawa bahasa yang besar dan gah sekalipun dapat dimangsai kepupusan. Contoh paling klasik ialah bahasa Sanskrit dan Latin yang telah pupus walaupun pernah menjadi bahasa tamadun dunia.
Ahli-ahli bahasa telah mengenalpasti beberapa faktor yang menyebabkan kepupusan sesuatu bahasa. Sebahagian daripada faktor tersebut dapat menyebabkan kepupusan bahasa secara mendadak sementara sebahagian yang lain menyebabkan kepupusan bahasa secara perlahan-lahan.
Faktor-faktor yang dapat menyebabkan kepupusan bahasa secara mendadak ialah bencana alam seperti gempa bumi, letupan gunung berapi, kemarau, wabak, taufan dan banjir besar, dan angkara manusia seperti peperangan dan pembunuhan beramai-ramai. Contohnya ialah bahasa Paulohi di Maluku yang pupus sebagai akibat gempa bumi besar dan taufan tsunami yang mengorbankan hampir kesemua penuturnya.
Walaupun kedudukan penutur bahasa Melayu, terutama di Malaysia, dapat dikatakan jauh daripada ancaman bencana alam yang dapat melenyapkan penutur-penuturnya, bahasa itu tetap menghadapi ancaman kepupusan secara mendadak sebagai akibat angkara manusia. Perlumbaan senjata yang semakin sengit telah mengilhamkan penciptaan senjata pemusnah besar-besaran yang dapat melenyapkan sasaran beribu-ribu kilometer persegi luasnya. Ertinya senjata-senjata ini mampu memusnahkan rantau yang dihuni oleh penutur bahasa Melayu. Dengan kecenderungan kuasa besar dunia sekarang untuk berperang, hal ini bukanlah sesuatu yang mustahil berlaku.
Selain itu, bahasa Melayu juga menghadapi ancaman kepupusan secara perlahan-lahan. Punca utamanya ialah sikap penutur-penuturnya sendiri. Di Malaysia, bahasa Melayu dianggap kurang mempunyai nilai ekonomi berbanding bahasa Inggeris. Contohnya, graduan yang gagal mendapat pekerjaan, terutama di sektor swasta yang menyediakan sebahagian besar peluang pekerjaan, dikatakan berpunca daripada kegagalan mereka menguasai bahasa Inggeris dengan baik.
Berasaskan pandangan ini (yang dapat dipersoal kebenarannya), masyarakat mula memberikan penekanan terhadap penguasaan bahasa Inggeris dan mula meminggirkan bahasa Melayu. Sesetengah ibu bapa memutuskan untuk tidak menggunakan bahasa Melayu dengan anak-anak di rumah kerana mereka tidak mahu anak-anak menderita sebagai akibat tidak menguasai bahasa Inggeris seperti yang telah dialami oleh mereka. Sebagai akibatnya, lahirlah generasi yang kurang berkemahiran menggunakan bahasa Melayu terutama dalam situasi ‘formal’ seperti untuk mengemukakan idea atau pandangan. Ahli-ahli bahasa memberikan amaran bahawa jika keadaan ini berterusan, kepupusan bahasa dapat berlaku apabila penutur bahasa tersebut lenyap generasi demi generasi.
Mungkin ada orang bertanya apa perlunya kita memelihara bahasa Melayu daripada kepupusan? Jika kita bimbang dengan ancaman kepupusan orang utan, kita seharusnya dapat menjawab soalan ini. Bagi orang Melayu terutamanya, apakah yang lebih dekat dan sebati dengan budaya, cara hidup, minda dan jiwa raga mereka? Tentulah bahasa Melayu, bukannya orang utan. Jawapan ini seharusnya menjadikan kita lebih prihatin terhadap masa depan bahasa Melayu
Menghindar penyakit lebih baik daripada merawatnya. Walaupun bahasa Melayu belum diancam kepupusan, usaha perlu dibuat bermula daripada peringkat awal untuk menghindar ‘penyakit’ tersebut daripada menjangkiti bahasa Melayu. Ahli-ahli bahasa berpendapat bahawa tahap paling sesuai untuk pembelajaran sesuatu bahasa ialah pada usia kanak-kanak. Dengan itu, peranan ibu bapa merupakan faktor paling penting dalam usaha memelihara sesuatu bahasa daripada kepupusan. Dalam hal ini ibu bapa, terutama yang bahasa ibunda mereka bahasa Melayu, seharusnya menggunakan bahasa berkenaan dengan anak-anak mereka di rumah.
Selain di rumah, kanak-kanak banyak menghabiskan masa di sekolah, terutama di sekolah rendah. Oleh sebab itu, peranan guru-guru di sekolah rendah juga sangat penting dalam usaha memelihara bahasa Melayu daripada kepupusan.
Bahasa Hebrew yang dituturkan oleh orang Yahudi merupakan contoh terbaik kejayaan sistem pendidikan dalam menyelamatkan bahasa yang hampir pupus. Hari ini hampir setiap orang di Israel menggunakan bahasa tersebut dalam perbualan mereka, baik sebagai bahasa pertama atau kedua.
Media massa juga memainkan peranan penting dalam pemeliharaan sesuatu bahasa. Di Malaysia, jumlah media massa yang menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa pengantar dapatlah dikatakan agak banyak. Walaupun memuaskan dari segi kuantiti, kualiti bahasa yang digunakan oleh media massa di negara ini, termasuk media massa arus perdana, tidak begitu memuaskan. Dengan kata lain, banyak media di negara ini menggunakan bahasa Melayu yang tidak standard atau piawai.
Bahasa Melayu masih terlalu muda dan belum sampai ke kemuncak perkembangannya. Nasib bahasa Melayu, sama ada akan terus mekar atau layu sebelum mula berkembang, terletak pada tangan penutur-penuturnya. Kealpaan untuk menyirami dan menjaga bahasa yang masih muda ini akan menyebabkannya layu sebelum berkembang. Kesungguhan untuk memelihara dan mengetengahkannya (bukan meminggirkannya) akan memastikan bahasa ini dapat tersebut berkembang sehingga mencapai kemuncaknya.
Isnin, 12 Mei 2008
Rabu, 7 Mei 2008
Lebih Baku Lebih Tahu
Mohd Rashid Darham
Bahasa Melayu (BM) baku menyusahkan. Inilah tanggapan yang sering diluahkan dalam bentuk keluhan oleh para pelajar termasuk mahasiswa di institusi pengajian tinggi. Sekali imbas, tanggapan ini memang betul kerana BM baku mempunyai rumus-rumus yang piawai yang perlu dipatuhi untuk memastikan penggunaan bahasa yang gramatis. Syarat pematuhan terhadap rumus yang piawai inilah yang dikatakan menyusahkan pemelajaran BM baku.
Tanggapan ini sebenarnya bertentangan dengan hakikat, iaitu lebih piawai rumus sesuatu bahasa, lebih mudah bahasa itu dipelajari. Sebaliknya, lebih longgar rumus sesuatu bahasa, lebih sukar bahasa itu dipelajari. Tegasnya, lebih baku sesuatu bahasa, lebih mudah bahasa itu dipelajari. BM tidak terkecuali daripada kenyataan ini.
Untuk membukti kebenaran kenyataan ini, perhatikan ujaran (1) yang berikut:
(1) a. Siti menghadiahi ibunya seutas kalung emas.
b. *Siti menghadiahkan ibunya seutas kalung emas.
c. *Siti menghadiahi seutas kalung emas kepada ibunya.
d Siti menghadiahkan seutas kalung emas kepada ibunya.
Dalam penggunaan biasa, iaitu tanpa mengambil kira rumus bahasa baku, kesemua ujaran (1) akan diterima sebagai betul. Dalam hal ini adalah jelas bahawa penerimaan ujaran-ujaran ini dibuat atas dua andaian yang berkaitan antara satu sama lain. Andaian tersebut ialah imbuhan akhiran -kan (pada kata “menghadiahkan”) dan -i (pada kata “menghadiahi”) mempunyai fungsi yang sama. Oleh sebab imbuhan ini mempunyai fungsi yang sama, maka ia dapat digunakan secara bertukar ganti.
Andaian-andaian ini sebenarnya dapat mengakibatkan kekeliruan dalam pemelajaran BM.
Satu ciri penting bagi sesuatu rumus bahasa baku ialah konsistensi, iaitu ia dapat diaplikasikan untuk menjana dan menganalisis ujaran-ujaran yang sepadan. Lebih konsisten sesuatu rumus, lebih baku sifatnya dan lebih mudah bahasa tersebut dipelajari.
Andaian bahawa imbuhan -kan dan -i mempunyai fungsi yang sama dan boleh digunakan secara bertukar ganti nyata tidak mempunyai ciri konsistensi. Kalau andaian-andaian ini hendak diterima dan dipertahankan, kedua-dua ujaran (2) yang berikut juga harus diterima sebagai sama, dan boleh digunakan bertukar ganti.
(2) a. Ibu menidurkan adik.
b. *Ibu meniduri adik.
Tanpa rumus BM baku, ujaran (2b) yang nyata tidak betul (tidak dapat menyampaikan maksud sebenar) ini tidak dapat ditolak. Oleh itu, bagaimanakah hendak diterangkan kepada para pelajar bahawa ujaran yang patut digunakan ialah (2a), bukannya (2b).
Bertentangan dengan andaian ini, rumus BM baku menyatakan bahawa imbuhan -kan dan -i mempunyai fungsi yang berbeza. Fungsi yang berbeza inilah yang mencetuskan maksud yang berbeza pada kata kerja (KK) yang menerima imbuhan ini. Oleh sebab itu, kedua-dua imbuhan ini tidak boleh digunakan secara bertukar ganti.
Rumus BM baku menyatakan bahawa imbuhan -kan pada KK transitif (KKT) yang diterbitkan daripada KK tak transitif (KKTT) (“tidur” ialah KKTT) menunjukkan bahawa objek ayatlah yang melakukan perbuatan berkenaan. Oleh sebab itu, ujaran (2a) bermaksud “adik (objek ayat) yang tidur”.
Sebaliknya imbuhan -i pada KKT subkategori ini menunjukkan bahawa subjek ayatlah yang melakukan perbuatan berkenaan. Oleh sebab itu, ujaran (2b) bermaksud “ibu (subjek ayat) yang tidur”.
Seperti yang telah dinyatakan, ciri penting yang perlu ada pada sesuatu rumus baku ialah konsistensi. Rumus ini memenuhi ciri ini kerana ia dapat digunakan secara konsisten terhadap KKT yang diterbitkan daripada KKTT. Sebagai contoh perhatikan penggunaan KKT “menerbangkan” dan “menerbangi” (diterbitkan daripada KKTT “terbang”), dan “menaiki” dan “menaikkan” (diterbitkan daripada KKTT “naik”) dalam ujaran (3-4) yang berikut:
(3) a. Juruterbang menerbangkan pesawat.
b. Pesawat menerbangi ruang angkasa.
(4) a. Anggota bomba menaiki bangunan itu.
b. Anggota bomba menaikkan tangga ke atas bangunan itu.
Ujaran (3a) bermaksud “pesawat (objek ayat) yang terbang.” Ujaran (3b) bermaksud “pesawat (subjek ayat) yang terbang.” Ujaran (4a) bermaksud “anggota bomba (subjek ayat) yang naik.” Ujaran (4b) bermaksud “tangga (objek ayat) yang naik.”
Selain dianggap menyusahkan pemelajaran bahasa, pengaplikasian rumus bahasa baku juga berkemungkinan melahirkan ujaran yang janggal, iaitu ujaran yang tidak digunakan oleh masyarakat umum. Hal ini bukan sahaja menyebabkan timbulnya tanggapan bahawa BM baku menyusahkan, malah menjelekkan.
Sebagai contoh, masyarakat umum menggunakan KKT “meniduri” untuk maksud yang tersirat, iaitu “melakukan hubungan seksual”. Walau bagaimanapun rumus BM baku tidak mengehadkan penggunaan KKT ini untuk maksud tersirat itu sahaja. Asalkan penggunaannya tidak melanggar rumus, ujaran yang mengandungi perkataan tersebut akan diterima sebagai gramatis. Oleh itu, lahirlah ujaran (5) yang berikut:
(5) Pengemis itu meniduri kaki lima kedai.
Penggunaan imbuhan -i pada KKT “meniduri” dalam ujaran (5) ini adalah gramatis kerana ia selaras dengan rumus baku iaitu subjek ayat “pengemis itu” yang melakukan perbuatan “tidur”.
Contoh lain ujaran yang dianggap janggal yang lahir sebagai hasil pengaplikasian rumus BM baku ialah (6-8) yang berikut:
(6) a. Encik Ahmad memperbesar rumahnya.
(7) Pak Mat memperisterikan Ali.
(8) a. Pemimpin harus mencontohi rakyat.
Ujaran (6a) dianggap janggal kerana KKT “memperbesar” tidak biasa digunakan tanpa digandingkan dengan imbuhan –kan, iaitu “memperbesarkan”. Ujaran (7) dianggap janggal kerana objek bagi KKT “memperisterikan” lazimnya ialah perempuan, bukan lelaki. Ujaran (8a) pula dianggap janggal kerana ujaran yang lazim digunakan ialah (8b).
(8) b. Rakyat harus mencontohi pemimpin.
Sebenarnya ujaran (6a, 7 dan 8a) mematuhi rumus BM baku dan diterima sebagai gramatis. Imbuhan per- pada KKT “memperbesar” mempunyai fungsi yang sama dengan imbuhan -kan. Oleh itu, ujaran (6a) boleh juga diungkapkan begini:
(6) b. Encik Ahmad membesarkan rumahnya.
Oleh sebab dalam kes ini imbuhan per- mempunyai fungsi yang sama dengan -kan, penggandingan dua imbuhan ini akan menyebabkan kelewahan. Hal ini tidak dibenarkan dalam penggunaan bahasa yang baku.
KKT “memperisterikan” dalam ujaran (7) sebenarnya terjana sebagai hasil gandingan imbuhan meN- dan -kan pada KKTT yang telah sedia berimbuhan beR-, iaitu “beristeri”. Seperti yang telah dijelaskan, imbuhan -kan pada KKT yang diterbitkan daripada KKTT menunjukkan bahawa pelaku perbuatan ialah objek ayat. Dalam hal ini yang boleh melakukan perbuatan “beristeri” tentulah lelaki, bukannya perempuan.
Seterusnya, kata “mencontohi” dalam ujaran (8a) ialah KKT yang diterbitkan daripada kata nama (KN), iaitu “contoh”. Kata “mencontohi” bermaksud “menjadi contoh”, dan ujaran (8a) bermaksud “Pemimpin harus menjadi contoh kepada rakyat”. Hal ini samalah dengan KKT “mewakili” yang diterbitkan daripada KN “wakil” yang bermaksud “menjadi wakil”. Maksud ini tergambar dalam ujaran (9) yang berikut:
(9) Sarah mewakili sekolahnya dalam pertandingan itu.
Ujaran (9) ini bermaksud “Sarah menjadi wakil sekolahnya dalam pertandingan itu.”
Dengan ini, jelaslah bahawa ujaran (8b) yang lazim digunakan adalah tidak konsisten dengan rumus bahasa baku dan seharusnya ditolak, kecualilah kalau maksud yang hendak disampaikan ialah “Rakyat harus menjadi contoh kepada pemimpin.”
Rasa janggal dan jelek terhadap ujaran-ujaran yang terjana sebagai hasil pengaplikasian rumus bahasa baku ini dapat diatasi melalui kebiasaan. Oleh sebab itu, kebiasaan menggunakan ujaran-ujaran yang terjana sebagai hasil pengaplikasian rumus-rumus bahasa baku, terutama dalam situasi yang memerlukan penggunaan bahasa yang standard seperti penyampaian ilmu, perlu dipupuk untuk menghilangkan kejanggalan dan kejelekan ini.
Walau bagaimanapun pengguna bahasa termasuk para pelajar dan mahasiswa tidak dapat dipersalahkan sepenuhnya kerana mempunyai tanggapan sebegini (bahawa BM baku menyusahkan). Ketidakselarasan dalam penentuan rumus BM baku dalam kalangan ahli bahasa turut menyebabkan tanggapan negatif ini tercetus.
Sebagai contoh, ahli-ahli bahasa tidak sependapat berhubung dengan penggunaan struktur pasif yang berikut:
(10) FN1 + FN2 + FK.
(FN1 ialah subjek ayat, FN2 pelaku, dan FK frasa kerja pasif).
Contoh ayat bagi struktur pasif tersebut ialah ujaran (11) yang berikut:
(11) a. Buku itu saya baca.
b. Buku itu anda baca.
c. ?Buku itu dia baca.
d. ?Buku itu Siti baca.
Sebahagian ahli bahasa mengehadkan penggunaan struktur pasif ini untuk FN2 yang terdiri daripada ganti nama diri pertama dan ganti nama diri kedua sahaja. Oleh sebab itu, mereka menerima ujaran (11a-11b) tetapi menolak ujaran (11c-11d). Sebahagian lagi ahli bahasa menolak pandangan ini, iaitu mereka tidak mengehadkan penggunaan struktur ini untuk FN2 yang terdiri daripada ganti nama diri pertama dan ganti nama diri kedua sahaja. Oleh sebab itu, mereka menerima kesemua ujaran (11).
Dari satu segi, terdapatnya percanggahan ini menunjukkan bahawa isu-isu bahasa sentiasa mendapat perhatian ahli-ahli bahasa dan masyarakat umum. Perhatian yang berterusan ini akan memastikan BM sentiasa berkembang. Salah satu kesan positifnya ialah rumus-rumus yang lebih piawai akan dikenalpasti dari semasa ke semasa, yang pada akhirnya akan memantapkan rumus-rumus baku tersebut.
Pemantapan rumus-rumus baku ini penting dalam usaha memudahkan pemelajaran BM seperti yang dialami oleh bahasa Inggeris (BI) sekarang ini. Tidak dapat dinafikan bahawa antara faktor BI menikmati kedudukannya sebagai bahasa utama antarabangsa adalah kerana bahasa itu telah mempunyai rumus baku yang mantap. Oleh itu ia mudah dipelajari, terutama sebagai bahasa kedua.
Dari segi yang lain, percanggahan ini akan mendatangkan kesan negatif iaitu ia dapat mewujudkan “putaran ganas” yang dapat membantutkan usaha membakukan BM. Percanggahan ini akan mengakibatkan kekeliruan kepada pengguna BM dalam memastikan rumus yang betul dan patut dipatuhi. Kekeliruan ini seterusnya dapat menghilangkan minat pengguna BM untuk memelajari dan menggunakan BM baku. Sebagai akibatnya, penggunaan BM baku tidak akan diambil serius dan usaha mengembangkan dan menyuburkan penggunannya akan terbantut.
Kekeliruan ini dapat diatasi dengan merujuk buku tatabahasa yang berwibawa seperti “Tatabahasa Dewan” yang diusahakan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP).
Jelaslah tanggapan bahawa BM baku menyusahkan adalah salah dan dapat membantutkan usaha menyebarluaskan penggunaan bahasa itu. Oleh sebab itu, tanggapan negatif dan salah ini harus diketepikan, lalu diganti dengan tanggapan bernada positif dan berpijak pada hakikat, iaitu BM baku memudahkan.
Bahasa Melayu (BM) baku menyusahkan. Inilah tanggapan yang sering diluahkan dalam bentuk keluhan oleh para pelajar termasuk mahasiswa di institusi pengajian tinggi. Sekali imbas, tanggapan ini memang betul kerana BM baku mempunyai rumus-rumus yang piawai yang perlu dipatuhi untuk memastikan penggunaan bahasa yang gramatis. Syarat pematuhan terhadap rumus yang piawai inilah yang dikatakan menyusahkan pemelajaran BM baku.
Tanggapan ini sebenarnya bertentangan dengan hakikat, iaitu lebih piawai rumus sesuatu bahasa, lebih mudah bahasa itu dipelajari. Sebaliknya, lebih longgar rumus sesuatu bahasa, lebih sukar bahasa itu dipelajari. Tegasnya, lebih baku sesuatu bahasa, lebih mudah bahasa itu dipelajari. BM tidak terkecuali daripada kenyataan ini.
Untuk membukti kebenaran kenyataan ini, perhatikan ujaran (1) yang berikut:
(1) a. Siti menghadiahi ibunya seutas kalung emas.
b. *Siti menghadiahkan ibunya seutas kalung emas.
c. *Siti menghadiahi seutas kalung emas kepada ibunya.
d Siti menghadiahkan seutas kalung emas kepada ibunya.
Dalam penggunaan biasa, iaitu tanpa mengambil kira rumus bahasa baku, kesemua ujaran (1) akan diterima sebagai betul. Dalam hal ini adalah jelas bahawa penerimaan ujaran-ujaran ini dibuat atas dua andaian yang berkaitan antara satu sama lain. Andaian tersebut ialah imbuhan akhiran -kan (pada kata “menghadiahkan”) dan -i (pada kata “menghadiahi”) mempunyai fungsi yang sama. Oleh sebab imbuhan ini mempunyai fungsi yang sama, maka ia dapat digunakan secara bertukar ganti.
Andaian-andaian ini sebenarnya dapat mengakibatkan kekeliruan dalam pemelajaran BM.
Satu ciri penting bagi sesuatu rumus bahasa baku ialah konsistensi, iaitu ia dapat diaplikasikan untuk menjana dan menganalisis ujaran-ujaran yang sepadan. Lebih konsisten sesuatu rumus, lebih baku sifatnya dan lebih mudah bahasa tersebut dipelajari.
Andaian bahawa imbuhan -kan dan -i mempunyai fungsi yang sama dan boleh digunakan secara bertukar ganti nyata tidak mempunyai ciri konsistensi. Kalau andaian-andaian ini hendak diterima dan dipertahankan, kedua-dua ujaran (2) yang berikut juga harus diterima sebagai sama, dan boleh digunakan bertukar ganti.
(2) a. Ibu menidurkan adik.
b. *Ibu meniduri adik.
Tanpa rumus BM baku, ujaran (2b) yang nyata tidak betul (tidak dapat menyampaikan maksud sebenar) ini tidak dapat ditolak. Oleh itu, bagaimanakah hendak diterangkan kepada para pelajar bahawa ujaran yang patut digunakan ialah (2a), bukannya (2b).
Bertentangan dengan andaian ini, rumus BM baku menyatakan bahawa imbuhan -kan dan -i mempunyai fungsi yang berbeza. Fungsi yang berbeza inilah yang mencetuskan maksud yang berbeza pada kata kerja (KK) yang menerima imbuhan ini. Oleh sebab itu, kedua-dua imbuhan ini tidak boleh digunakan secara bertukar ganti.
Rumus BM baku menyatakan bahawa imbuhan -kan pada KK transitif (KKT) yang diterbitkan daripada KK tak transitif (KKTT) (“tidur” ialah KKTT) menunjukkan bahawa objek ayatlah yang melakukan perbuatan berkenaan. Oleh sebab itu, ujaran (2a) bermaksud “adik (objek ayat) yang tidur”.
Sebaliknya imbuhan -i pada KKT subkategori ini menunjukkan bahawa subjek ayatlah yang melakukan perbuatan berkenaan. Oleh sebab itu, ujaran (2b) bermaksud “ibu (subjek ayat) yang tidur”.
Seperti yang telah dinyatakan, ciri penting yang perlu ada pada sesuatu rumus baku ialah konsistensi. Rumus ini memenuhi ciri ini kerana ia dapat digunakan secara konsisten terhadap KKT yang diterbitkan daripada KKTT. Sebagai contoh perhatikan penggunaan KKT “menerbangkan” dan “menerbangi” (diterbitkan daripada KKTT “terbang”), dan “menaiki” dan “menaikkan” (diterbitkan daripada KKTT “naik”) dalam ujaran (3-4) yang berikut:
(3) a. Juruterbang menerbangkan pesawat.
b. Pesawat menerbangi ruang angkasa.
(4) a. Anggota bomba menaiki bangunan itu.
b. Anggota bomba menaikkan tangga ke atas bangunan itu.
Ujaran (3a) bermaksud “pesawat (objek ayat) yang terbang.” Ujaran (3b) bermaksud “pesawat (subjek ayat) yang terbang.” Ujaran (4a) bermaksud “anggota bomba (subjek ayat) yang naik.” Ujaran (4b) bermaksud “tangga (objek ayat) yang naik.”
Selain dianggap menyusahkan pemelajaran bahasa, pengaplikasian rumus bahasa baku juga berkemungkinan melahirkan ujaran yang janggal, iaitu ujaran yang tidak digunakan oleh masyarakat umum. Hal ini bukan sahaja menyebabkan timbulnya tanggapan bahawa BM baku menyusahkan, malah menjelekkan.
Sebagai contoh, masyarakat umum menggunakan KKT “meniduri” untuk maksud yang tersirat, iaitu “melakukan hubungan seksual”. Walau bagaimanapun rumus BM baku tidak mengehadkan penggunaan KKT ini untuk maksud tersirat itu sahaja. Asalkan penggunaannya tidak melanggar rumus, ujaran yang mengandungi perkataan tersebut akan diterima sebagai gramatis. Oleh itu, lahirlah ujaran (5) yang berikut:
(5) Pengemis itu meniduri kaki lima kedai.
Penggunaan imbuhan -i pada KKT “meniduri” dalam ujaran (5) ini adalah gramatis kerana ia selaras dengan rumus baku iaitu subjek ayat “pengemis itu” yang melakukan perbuatan “tidur”.
Contoh lain ujaran yang dianggap janggal yang lahir sebagai hasil pengaplikasian rumus BM baku ialah (6-8) yang berikut:
(6) a. Encik Ahmad memperbesar rumahnya.
(7) Pak Mat memperisterikan Ali.
(8) a. Pemimpin harus mencontohi rakyat.
Ujaran (6a) dianggap janggal kerana KKT “memperbesar” tidak biasa digunakan tanpa digandingkan dengan imbuhan –kan, iaitu “memperbesarkan”. Ujaran (7) dianggap janggal kerana objek bagi KKT “memperisterikan” lazimnya ialah perempuan, bukan lelaki. Ujaran (8a) pula dianggap janggal kerana ujaran yang lazim digunakan ialah (8b).
(8) b. Rakyat harus mencontohi pemimpin.
Sebenarnya ujaran (6a, 7 dan 8a) mematuhi rumus BM baku dan diterima sebagai gramatis. Imbuhan per- pada KKT “memperbesar” mempunyai fungsi yang sama dengan imbuhan -kan. Oleh itu, ujaran (6a) boleh juga diungkapkan begini:
(6) b. Encik Ahmad membesarkan rumahnya.
Oleh sebab dalam kes ini imbuhan per- mempunyai fungsi yang sama dengan -kan, penggandingan dua imbuhan ini akan menyebabkan kelewahan. Hal ini tidak dibenarkan dalam penggunaan bahasa yang baku.
KKT “memperisterikan” dalam ujaran (7) sebenarnya terjana sebagai hasil gandingan imbuhan meN- dan -kan pada KKTT yang telah sedia berimbuhan beR-, iaitu “beristeri”. Seperti yang telah dijelaskan, imbuhan -kan pada KKT yang diterbitkan daripada KKTT menunjukkan bahawa pelaku perbuatan ialah objek ayat. Dalam hal ini yang boleh melakukan perbuatan “beristeri” tentulah lelaki, bukannya perempuan.
Seterusnya, kata “mencontohi” dalam ujaran (8a) ialah KKT yang diterbitkan daripada kata nama (KN), iaitu “contoh”. Kata “mencontohi” bermaksud “menjadi contoh”, dan ujaran (8a) bermaksud “Pemimpin harus menjadi contoh kepada rakyat”. Hal ini samalah dengan KKT “mewakili” yang diterbitkan daripada KN “wakil” yang bermaksud “menjadi wakil”. Maksud ini tergambar dalam ujaran (9) yang berikut:
(9) Sarah mewakili sekolahnya dalam pertandingan itu.
Ujaran (9) ini bermaksud “Sarah menjadi wakil sekolahnya dalam pertandingan itu.”
Dengan ini, jelaslah bahawa ujaran (8b) yang lazim digunakan adalah tidak konsisten dengan rumus bahasa baku dan seharusnya ditolak, kecualilah kalau maksud yang hendak disampaikan ialah “Rakyat harus menjadi contoh kepada pemimpin.”
Rasa janggal dan jelek terhadap ujaran-ujaran yang terjana sebagai hasil pengaplikasian rumus bahasa baku ini dapat diatasi melalui kebiasaan. Oleh sebab itu, kebiasaan menggunakan ujaran-ujaran yang terjana sebagai hasil pengaplikasian rumus-rumus bahasa baku, terutama dalam situasi yang memerlukan penggunaan bahasa yang standard seperti penyampaian ilmu, perlu dipupuk untuk menghilangkan kejanggalan dan kejelekan ini.
Walau bagaimanapun pengguna bahasa termasuk para pelajar dan mahasiswa tidak dapat dipersalahkan sepenuhnya kerana mempunyai tanggapan sebegini (bahawa BM baku menyusahkan). Ketidakselarasan dalam penentuan rumus BM baku dalam kalangan ahli bahasa turut menyebabkan tanggapan negatif ini tercetus.
Sebagai contoh, ahli-ahli bahasa tidak sependapat berhubung dengan penggunaan struktur pasif yang berikut:
(10) FN1 + FN2 + FK.
(FN1 ialah subjek ayat, FN2 pelaku, dan FK frasa kerja pasif).
Contoh ayat bagi struktur pasif tersebut ialah ujaran (11) yang berikut:
(11) a. Buku itu saya baca.
b. Buku itu anda baca.
c. ?Buku itu dia baca.
d. ?Buku itu Siti baca.
Sebahagian ahli bahasa mengehadkan penggunaan struktur pasif ini untuk FN2 yang terdiri daripada ganti nama diri pertama dan ganti nama diri kedua sahaja. Oleh sebab itu, mereka menerima ujaran (11a-11b) tetapi menolak ujaran (11c-11d). Sebahagian lagi ahli bahasa menolak pandangan ini, iaitu mereka tidak mengehadkan penggunaan struktur ini untuk FN2 yang terdiri daripada ganti nama diri pertama dan ganti nama diri kedua sahaja. Oleh sebab itu, mereka menerima kesemua ujaran (11).
Dari satu segi, terdapatnya percanggahan ini menunjukkan bahawa isu-isu bahasa sentiasa mendapat perhatian ahli-ahli bahasa dan masyarakat umum. Perhatian yang berterusan ini akan memastikan BM sentiasa berkembang. Salah satu kesan positifnya ialah rumus-rumus yang lebih piawai akan dikenalpasti dari semasa ke semasa, yang pada akhirnya akan memantapkan rumus-rumus baku tersebut.
Pemantapan rumus-rumus baku ini penting dalam usaha memudahkan pemelajaran BM seperti yang dialami oleh bahasa Inggeris (BI) sekarang ini. Tidak dapat dinafikan bahawa antara faktor BI menikmati kedudukannya sebagai bahasa utama antarabangsa adalah kerana bahasa itu telah mempunyai rumus baku yang mantap. Oleh itu ia mudah dipelajari, terutama sebagai bahasa kedua.
Dari segi yang lain, percanggahan ini akan mendatangkan kesan negatif iaitu ia dapat mewujudkan “putaran ganas” yang dapat membantutkan usaha membakukan BM. Percanggahan ini akan mengakibatkan kekeliruan kepada pengguna BM dalam memastikan rumus yang betul dan patut dipatuhi. Kekeliruan ini seterusnya dapat menghilangkan minat pengguna BM untuk memelajari dan menggunakan BM baku. Sebagai akibatnya, penggunaan BM baku tidak akan diambil serius dan usaha mengembangkan dan menyuburkan penggunannya akan terbantut.
Kekeliruan ini dapat diatasi dengan merujuk buku tatabahasa yang berwibawa seperti “Tatabahasa Dewan” yang diusahakan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP).
Jelaslah tanggapan bahawa BM baku menyusahkan adalah salah dan dapat membantutkan usaha menyebarluaskan penggunaan bahasa itu. Oleh sebab itu, tanggapan negatif dan salah ini harus diketepikan, lalu diganti dengan tanggapan bernada positif dan berpijak pada hakikat, iaitu BM baku memudahkan.
Tanpa Bahawa Pudar Wacana
Mohd Rashid Darham
Pemajmukan ialah kaedah mengembangkan ayat dengan menghubungkan beberapa ayat (minimum dua ayat) menjadi satu ayat. Tugas untuk menghubungkan ayat-ayat dalam ayat majmuk ini dilakukan oleh satu kategori perkataan yang dikenali sebagai kata hubung (KH). Contoh KH ialah dan, lalu, kerana, agar, yang, untuk dan bahawa.
KH mempunyai beberapa subkategori yang masing-masing mempunyai fungsi tersendiri. Bahawa disubkategorikan sebagai KH komplemen dan berfungsi sebagai pengikat yang mengikat sekelompok perkataan menjadi klausa atau ayat kecil. Klausa ini kemudiannya dihubungkan dengan ayat induk untuk membentukkan ayat majmuk komplemen. Klausa yang terbina oleh ikatan KH bahawa dapat mengisi gatra subjek ayat; objek tepat dan objek sipi frasa kerja (FK) transitif; pelengkap FK tak transitif, dan pelengkap frasa adjektif (FA).
Penggunaan KH bahawa dalam pembentukan ayat majmuk komplemen dapat dilihat dalam ayat (1-5).
1. Bahawa menuntut ilmu adalah wajib perlu dihayati oleh umat Islam.
2. Beliau menegaskan bahawa bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu.
3. Beliau memberitahu saya bahawa beliau akan melanjutkan pelajaran.
4. Saya berpendapat bahawa keputusannya itu adalah baik.
5. Kita perlu sedar bahawa kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan.
Klausa “bahawa menuntut ilmu adalah wajib” berfungsi sebagai subjek ayat (1); klausa “bahawa bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu” berfungsi sebagai objek tepat ayat (2); klausa “bahawa beliau akan melanjutkan pelajaran” berfungsi sebagai objek sipi ayat (3); klausa “bahawa keputusannya itu adalah baik” berfungsi sebagai pelengkap FK tak transitif “berpendapat” ayat (4), dan klausa “bahawa kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan” berfungsi sebagai pelengkap FA “sedar” ayat (5).
Terdapat dua jenis kesalahan yang lazim dilakukan berhubung penggunaan KH bahawa. Kesalahan pertama ialah pengguguran KH bahawa, dan kedua ialah penggantian kata tersebut dengan KH relatif yang dengan anggapan bahawa kedua-duanya adalah sama.
Contoh kesalahan jenis yang pertama terlihat dalam ayat (2a-5a). Walau bagaimanapun kecacatan ayat (4a-5a) agak kurang jelas lalu ditandai ‘?’.
2a. *Beliau menegaskan / bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu.
3a. *Beliau memberitahu saya / beliau akan melanjutkan pelajaran.
4a. ?Saya berpendapat / keputusannya itu adalah baik.
5a. ?Kita perlu sedar / kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan.
Cara yang agak mudah untuk membukti bahawa ayat (2a-5a) tidak gramatis ialah dengan mengubah bentuknya menjadi ayat pasif, iaitu dengan membawa klausa yang hadir selepas tanda ‘/’ ke pangkal ayat dan dijadikan subjek ayat. Oleh sebab ayat (4a) tidak boleh mengalami proses ini, statusnya (sama ada gramatis atau tidak) boleh ditentukan melalui penelitian terhadap ayat lain yang sepadan/sejenis dengannya.
2b. *Bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu / ditegaskan (oleh beliau).
3b. *Beliau akan melanjutkan pelajaran / diberitahukan kepada saya (oleh beliau).
5b. *Kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan / perlu kita sedari.
Frasa dalam ( ) menunjukkan status kehadirannya bersifat pilihan (boleh digugurkan).
Ayat pasif (2b, 3b dan 5b) dikira tidak gramatis kerana kekaburan maksudnya. Hal ini berlaku kerana struktur yang hadir sebelum tanda ‘/’ sebenarnya ialah ayat yang telah lengkap dari segi struktur dan makna. Lalu timbul persoalan apakah fungsi struktur yang hadir selepas tanda ‘/’.
Kekaburan/kekeliruan ini tidak akan berlaku jika KH bahawa tidak digugurkan.
2c. Bahawa bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu / ditegaskan (oleh beliau).
3c. Bahawa beliau akan melanjutkan pelajaran / diberitahukan kepada saya (oleh
beliau).
5c. Bahawa kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan / perlu kita sedari.
Dapat diperhatikan daripada ayat (2c, 3c dan 5c) bahawa struktur yang hadir sebelum tanda ‘/’ belum dapat dikatakan sebagai “ayat’ yang lengkap dari segi struktur dan makna. Hal ini berlaku kerana kehadiran KH bahawa telah menukar status struktur tersebut menjadi klausa, iaitu ayat kecil yang mesti dihubungkan dengan ayat induk. Dalam ayat (2c, 3c dan 5c) klausa ini berfungsi sebagai subjek. Struktur yang hadir selepas tanda ‘/’ berfungsi sebagai predikat yang melengkapkan pembentukan ayat (2c, 3c dan 5c).
Atas alasan inilah KH bahawa dalam ayat (1) tidak boleh digugurkan.
1a. *Menuntut ilmu adalah wajib / perlu dihayati oleh umat Islam.
Begitu juga KH bahawa wajib hadir dalam struktur aktifnya (1b).
1b. Umat Islam perlu menyedari bahawa menuntut ilmu adalah wajib.
1c. *Umat Islam perlu menyedari menuntut ilmu adalah wajib.
Ayat (4a) adalah sepadan/sejenis dengan ayat (2a, 3a, dan 5a). Oleh sebab telah terbukti bahawa KH bahawa tidak boleh digugurkan daripada ayat jenis ini, ayat seperti (4a) seharusnya tidak boleh terkecuali daripada rumus ini. Pengecualian terhadap sesuatu rumus seharusnya ditiadakan/diminimumkan untuk mengelakkan kekeliruan. Dengan ini, dicadangkan bahawa status (4a), dicatatkan semula sebagai (4b), adalah tidak gramatis.
4b. *Saya berpendapat keputusannya itu adalah baik.
Walau bagaimanapun Tatabahasa Dewan membenarkan pengguguran KH bahawa pada kedudukan objek, dengan mengatakan:
“… kadang-kadang pengguguran kata komplemen
tersebut dibenarkan, yakni tidak menjejaskan makna.”
(Nik Safiah Karim dll, 1995: 489)
Perhatikan bahawa syarat “tidak menjejaskan makna” yang membolehkan pengguguran KH bahawa agak longgar dan bersifat subjektif. Jadi adalah “lebih selamat” untuk tidak menggugurkan KH tersebut dalam pembinaan ayat majmuk komplemen.
Contoh kesalahan jenis kedua pula terlihat dalam ayat (1d-3d, 4c dan 5d).
1d. *Umat Islam perlu menyedari yang menuntut ilmu adalah wajib.
2d. *Beliau menegaskan yang bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu.
3d. *Beliau memberitahu saya yang beliau akan melanjutkan pelajaran.
4c. *Saya berpendapat yang keputusannya itu adalah baik.
5d. *Kita perlu sedar yang kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan.
Cara yang agak mudah untuk membukti bahawa ayat (1d-3d, 4c dan 5d) tidak gramatis ialah dengan menggantikan KH bahawa dalam ayat (2c, 3c dan 5c) dengan KH yang (2e, 3e dan 5e). Jika benar yang mempunyai fungsi yang sama dengan bahawa, ia seharusnya dapat mengganti bahawa tanpa mengira kedudukan KH komplemen itu dalam ayat.
2. e) *Yang bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu ditegaskan (oleh beliau).
3. e) *Yang beliau akan melanjutkan pelajaran diberitahukan kepada saya (oleh beliau).
5. e) *Yang kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan perlu kita sedari.
Sekali lagi ayat (4c) juga dapat dianggap tidak gramatis kerana penelitian terhadap ayat lain yang sepadan/sejenis dengannya membukti hakikat ini.
Dalam hal ini perlu diketahui bahawa KH bahawa dan yang mempunyai fungsi yang berbeza walaupun kedua-dua termasuk dalam kategori yang sama (KH). Perbezaan ini akan dapat dilihat dengan jelas dan mudah dengan meneliti struktur yang hadir selepas KH bahawa seperti yang terlihat dalam ayat (1-5), dicatatkan semula sebagai (6-10), dan KH yang (11).
6. Bahawa / menuntut ilmu adalah wajib / perlu dihayati oleh umat Islam.
7. Beliau menegaskan bahawa / bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu/.
8. Beliau memberitahu saya bahawa / beliau akan melanjutkan pelajaran/.
9. Saya berpendapat bahawa / keputusannya itu adalah baik/.
10. Kita perlu sedar bahawa / kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui
keganasan/.
11. Kereta itu menggunakan sel bahan api hidrogen yang / melepaskan sisa
buangan yang dapat anda minum/.
Perhatikan bahawa semua struktur yang hadir selepas KH bahawa (ditandai oleh ‘/ /’ dalam ayat (6-10) ialah ayat yang telah lengkap dari segi struktur (bersubjek dan berpredikat) dan makna. Sebagai contoh, klausa /menuntut ilmu adalah wajib/ dalam ayat (6) dapat berdiri sendiri sebagai ayat yang lengkap, iaitu bersubjek (menuntut ilmu) dan berpredikat (adalah wajib). Hal ini berlainan dengan struktur yang hadir selepas KH yang dalam ayat (11) (melepaskan sisa buangan yang dapat anda minum) yang tidak boleh berdiri sendiri sebagai ayat yang lengkap.
Sebenarnya kesalahan jenis kedua ini berpunca daripada pengaruh bahasa Inggeris, khususnya kesilapan menterjemah kata that seperti yang terdapat dalam ayat (11a-12). Perlu diingat bahawa bahasa Inggeris menggunakan that sebagai KH komplemen (12) dan KH relatif (11a), dan keadaan ini tidak boleh disamakan dengan bahasa Melayu.
11a. The car is powered by a hydrogen fuel cell that creates emissions you can drink.
12. He belives that computers can think like human.
Ayat (11a) diterjemah menjadi (11), dicatatkan semula sebagai (11b), dan ayat (12) diterjemah menjadi (12a).
11b. Kereta itu menggunakan sel bahan api hidrogen yang / melepaskan sisa
buangan yang dapat anda minum/.
12a. *Beliau percaya yang komputer boleh berfikir seperti manusia.
Terjemahan yang gramatis bagi ayat (12) ialah (12b).
12b. Beliau percaya bahawa / komputer boleh berfikir seperti manusia/.
Perhatikan bahawa klausa yang hadir selepas KH bahawa (komputer boleh berfikir seperti manusia) dapat berdiri sendiri sebagai ayat yang lengkap.
Daripada penerangan ini dapatlah dikatakan bahawa KH bahawa wajib hadir dalam ayat majmuk komplemen. Kehadirannya bukan sahaja dapat menjamin kegramatisan ayat, malah yang lebih penting ialah ia dapat menjamin bahawa maksud ayat, dan seterusnya maksud wacana, yang hendak disampaikan tidak kabur dan mengelirukan. Dalam wacana ilmu yang tinggi sifatnya, yang kejelasan maksud sangat diutamakan, kehadiran KH bahawa memainkan fungsi yang sangat penting.
Pemajmukan ialah kaedah mengembangkan ayat dengan menghubungkan beberapa ayat (minimum dua ayat) menjadi satu ayat. Tugas untuk menghubungkan ayat-ayat dalam ayat majmuk ini dilakukan oleh satu kategori perkataan yang dikenali sebagai kata hubung (KH). Contoh KH ialah dan, lalu, kerana, agar, yang, untuk dan bahawa.
KH mempunyai beberapa subkategori yang masing-masing mempunyai fungsi tersendiri. Bahawa disubkategorikan sebagai KH komplemen dan berfungsi sebagai pengikat yang mengikat sekelompok perkataan menjadi klausa atau ayat kecil. Klausa ini kemudiannya dihubungkan dengan ayat induk untuk membentukkan ayat majmuk komplemen. Klausa yang terbina oleh ikatan KH bahawa dapat mengisi gatra subjek ayat; objek tepat dan objek sipi frasa kerja (FK) transitif; pelengkap FK tak transitif, dan pelengkap frasa adjektif (FA).
Penggunaan KH bahawa dalam pembentukan ayat majmuk komplemen dapat dilihat dalam ayat (1-5).
1. Bahawa menuntut ilmu adalah wajib perlu dihayati oleh umat Islam.
2. Beliau menegaskan bahawa bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu.
3. Beliau memberitahu saya bahawa beliau akan melanjutkan pelajaran.
4. Saya berpendapat bahawa keputusannya itu adalah baik.
5. Kita perlu sedar bahawa kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan.
Klausa “bahawa menuntut ilmu adalah wajib” berfungsi sebagai subjek ayat (1); klausa “bahawa bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu” berfungsi sebagai objek tepat ayat (2); klausa “bahawa beliau akan melanjutkan pelajaran” berfungsi sebagai objek sipi ayat (3); klausa “bahawa keputusannya itu adalah baik” berfungsi sebagai pelengkap FK tak transitif “berpendapat” ayat (4), dan klausa “bahawa kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan” berfungsi sebagai pelengkap FA “sedar” ayat (5).
Terdapat dua jenis kesalahan yang lazim dilakukan berhubung penggunaan KH bahawa. Kesalahan pertama ialah pengguguran KH bahawa, dan kedua ialah penggantian kata tersebut dengan KH relatif yang dengan anggapan bahawa kedua-duanya adalah sama.
Contoh kesalahan jenis yang pertama terlihat dalam ayat (2a-5a). Walau bagaimanapun kecacatan ayat (4a-5a) agak kurang jelas lalu ditandai ‘?’.
2a. *Beliau menegaskan / bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu.
3a. *Beliau memberitahu saya / beliau akan melanjutkan pelajaran.
4a. ?Saya berpendapat / keputusannya itu adalah baik.
5a. ?Kita perlu sedar / kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan.
Cara yang agak mudah untuk membukti bahawa ayat (2a-5a) tidak gramatis ialah dengan mengubah bentuknya menjadi ayat pasif, iaitu dengan membawa klausa yang hadir selepas tanda ‘/’ ke pangkal ayat dan dijadikan subjek ayat. Oleh sebab ayat (4a) tidak boleh mengalami proses ini, statusnya (sama ada gramatis atau tidak) boleh ditentukan melalui penelitian terhadap ayat lain yang sepadan/sejenis dengannya.
2b. *Bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu / ditegaskan (oleh beliau).
3b. *Beliau akan melanjutkan pelajaran / diberitahukan kepada saya (oleh beliau).
5b. *Kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan / perlu kita sedari.
Frasa dalam ( ) menunjukkan status kehadirannya bersifat pilihan (boleh digugurkan).
Ayat pasif (2b, 3b dan 5b) dikira tidak gramatis kerana kekaburan maksudnya. Hal ini berlaku kerana struktur yang hadir sebelum tanda ‘/’ sebenarnya ialah ayat yang telah lengkap dari segi struktur dan makna. Lalu timbul persoalan apakah fungsi struktur yang hadir selepas tanda ‘/’.
Kekaburan/kekeliruan ini tidak akan berlaku jika KH bahawa tidak digugurkan.
2c. Bahawa bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu / ditegaskan (oleh beliau).
3c. Bahawa beliau akan melanjutkan pelajaran / diberitahukan kepada saya (oleh
beliau).
5c. Bahawa kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan / perlu kita sedari.
Dapat diperhatikan daripada ayat (2c, 3c dan 5c) bahawa struktur yang hadir sebelum tanda ‘/’ belum dapat dikatakan sebagai “ayat’ yang lengkap dari segi struktur dan makna. Hal ini berlaku kerana kehadiran KH bahawa telah menukar status struktur tersebut menjadi klausa, iaitu ayat kecil yang mesti dihubungkan dengan ayat induk. Dalam ayat (2c, 3c dan 5c) klausa ini berfungsi sebagai subjek. Struktur yang hadir selepas tanda ‘/’ berfungsi sebagai predikat yang melengkapkan pembentukan ayat (2c, 3c dan 5c).
Atas alasan inilah KH bahawa dalam ayat (1) tidak boleh digugurkan.
1a. *Menuntut ilmu adalah wajib / perlu dihayati oleh umat Islam.
Begitu juga KH bahawa wajib hadir dalam struktur aktifnya (1b).
1b. Umat Islam perlu menyedari bahawa menuntut ilmu adalah wajib.
1c. *Umat Islam perlu menyedari menuntut ilmu adalah wajib.
Ayat (4a) adalah sepadan/sejenis dengan ayat (2a, 3a, dan 5a). Oleh sebab telah terbukti bahawa KH bahawa tidak boleh digugurkan daripada ayat jenis ini, ayat seperti (4a) seharusnya tidak boleh terkecuali daripada rumus ini. Pengecualian terhadap sesuatu rumus seharusnya ditiadakan/diminimumkan untuk mengelakkan kekeliruan. Dengan ini, dicadangkan bahawa status (4a), dicatatkan semula sebagai (4b), adalah tidak gramatis.
4b. *Saya berpendapat keputusannya itu adalah baik.
Walau bagaimanapun Tatabahasa Dewan membenarkan pengguguran KH bahawa pada kedudukan objek, dengan mengatakan:
“… kadang-kadang pengguguran kata komplemen
tersebut dibenarkan, yakni tidak menjejaskan makna.”
(Nik Safiah Karim dll, 1995: 489)
Perhatikan bahawa syarat “tidak menjejaskan makna” yang membolehkan pengguguran KH bahawa agak longgar dan bersifat subjektif. Jadi adalah “lebih selamat” untuk tidak menggugurkan KH tersebut dalam pembinaan ayat majmuk komplemen.
Contoh kesalahan jenis kedua pula terlihat dalam ayat (1d-3d, 4c dan 5d).
1d. *Umat Islam perlu menyedari yang menuntut ilmu adalah wajib.
2d. *Beliau menegaskan yang bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu.
3d. *Beliau memberitahu saya yang beliau akan melanjutkan pelajaran.
4c. *Saya berpendapat yang keputusannya itu adalah baik.
5d. *Kita perlu sedar yang kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan.
Cara yang agak mudah untuk membukti bahawa ayat (1d-3d, 4c dan 5d) tidak gramatis ialah dengan menggantikan KH bahawa dalam ayat (2c, 3c dan 5c) dengan KH yang (2e, 3e dan 5e). Jika benar yang mempunyai fungsi yang sama dengan bahawa, ia seharusnya dapat mengganti bahawa tanpa mengira kedudukan KH komplemen itu dalam ayat.
2. e) *Yang bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu ditegaskan (oleh beliau).
3. e) *Yang beliau akan melanjutkan pelajaran diberitahukan kepada saya (oleh beliau).
5. e) *Yang kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui keganasan perlu kita sedari.
Sekali lagi ayat (4c) juga dapat dianggap tidak gramatis kerana penelitian terhadap ayat lain yang sepadan/sejenis dengannya membukti hakikat ini.
Dalam hal ini perlu diketahui bahawa KH bahawa dan yang mempunyai fungsi yang berbeza walaupun kedua-dua termasuk dalam kategori yang sama (KH). Perbezaan ini akan dapat dilihat dengan jelas dan mudah dengan meneliti struktur yang hadir selepas KH bahawa seperti yang terlihat dalam ayat (1-5), dicatatkan semula sebagai (6-10), dan KH yang (11).
6. Bahawa / menuntut ilmu adalah wajib / perlu dihayati oleh umat Islam.
7. Beliau menegaskan bahawa / bahasa Melayu mampu menjadi bahasa ilmu/.
8. Beliau memberitahu saya bahawa / beliau akan melanjutkan pelajaran/.
9. Saya berpendapat bahawa / keputusannya itu adalah baik/.
10. Kita perlu sedar bahawa / kesejahteraan tidak boleh dicapai melalui
keganasan/.
11. Kereta itu menggunakan sel bahan api hidrogen yang / melepaskan sisa
buangan yang dapat anda minum/.
Perhatikan bahawa semua struktur yang hadir selepas KH bahawa (ditandai oleh ‘/ /’ dalam ayat (6-10) ialah ayat yang telah lengkap dari segi struktur (bersubjek dan berpredikat) dan makna. Sebagai contoh, klausa /menuntut ilmu adalah wajib/ dalam ayat (6) dapat berdiri sendiri sebagai ayat yang lengkap, iaitu bersubjek (menuntut ilmu) dan berpredikat (adalah wajib). Hal ini berlainan dengan struktur yang hadir selepas KH yang dalam ayat (11) (melepaskan sisa buangan yang dapat anda minum) yang tidak boleh berdiri sendiri sebagai ayat yang lengkap.
Sebenarnya kesalahan jenis kedua ini berpunca daripada pengaruh bahasa Inggeris, khususnya kesilapan menterjemah kata that seperti yang terdapat dalam ayat (11a-12). Perlu diingat bahawa bahasa Inggeris menggunakan that sebagai KH komplemen (12) dan KH relatif (11a), dan keadaan ini tidak boleh disamakan dengan bahasa Melayu.
11a. The car is powered by a hydrogen fuel cell that creates emissions you can drink.
12. He belives that computers can think like human.
Ayat (11a) diterjemah menjadi (11), dicatatkan semula sebagai (11b), dan ayat (12) diterjemah menjadi (12a).
11b. Kereta itu menggunakan sel bahan api hidrogen yang / melepaskan sisa
buangan yang dapat anda minum/.
12a. *Beliau percaya yang komputer boleh berfikir seperti manusia.
Terjemahan yang gramatis bagi ayat (12) ialah (12b).
12b. Beliau percaya bahawa / komputer boleh berfikir seperti manusia/.
Perhatikan bahawa klausa yang hadir selepas KH bahawa (komputer boleh berfikir seperti manusia) dapat berdiri sendiri sebagai ayat yang lengkap.
Daripada penerangan ini dapatlah dikatakan bahawa KH bahawa wajib hadir dalam ayat majmuk komplemen. Kehadirannya bukan sahaja dapat menjamin kegramatisan ayat, malah yang lebih penting ialah ia dapat menjamin bahawa maksud ayat, dan seterusnya maksud wacana, yang hendak disampaikan tidak kabur dan mengelirukan. Dalam wacana ilmu yang tinggi sifatnya, yang kejelasan maksud sangat diutamakan, kehadiran KH bahawa memainkan fungsi yang sangat penting.
Memerkasakan atau Memperkasakan?
Mohd Rashid Darham
Pengimbuhan merupakan proses tatabahasa yang penting yang dapat mengubah makna dan kategori sesuatu perkataan. Dengan kata lain, pengimbuhan boleh menjana perkataan lain daripada kata asal atau kata dasar. Misalnya, pengimbuhan boleh menerbitkan 14 perkataan lain daripada kata dasar “besar”, iaitu ”pembesaran”, ”pembesar”, ”kebesaran”, ”berbesar”, ”dibesarkan”, ”diperbesar”, ”terbesar”, ”besarkan”, ”perbesar”, ”membesarkan”, ”memperbesar”, ”membesar”, ”besar-besaran” dan ”besarnya”. Oleh sebab pentingnya pengimbuhan dalam penjanaan perkataan, pengetahuan dan kemahiran mengenainya perlu untuk mengelakkan penerbitan perkataan yang tidak gramatis.
Salah satu imbuhan yang boleh mengelirukan pengguna bahasa ialah awalan meN+ yang berfungsi untuk menerbitkan kata kerja (KK). Hal ini kerana imbuhan ini mempunyai bentuk yang paling pelbagai, iaitu me+, mem+, men+, meng+ dan menge+. Perubahan bentuk awalan meN+ ini lazimnya bergantung pada huruf pertama kata dasar yang menerima kehadiran imbuhan tersebut. Misalnya, awalan me+ hadir pada kata dasar yang bermula dengan huruf ”l” (misalnya ”lihat” menjadi ”melihat”), ”m” (”masuk” – ”memasuki”, ”memasukkan”), ”n” (”nanti” – ”menanti”), ”r” (”rawat” – ”merawat”), dan ”w” (”wakil” – ”mewakili”, ”mewakilkan”).
Walau bagaimanapun, perubahan bentuk awalan meN+ tidak hanya ditentukan oleh huruf pertama kata dasar yang menerima imbuhan tersebut. Kata dasar yang bermula dengan huruf ”p” ialah contoh ketara untuk menunjukkan bahawa huruf pertama kata dasar bukan faktor tunggal yang menentukan bentuk awalan meN+. Hal ini dapat diperhatikan daripada data (1a-l) yang berikut:
(1) a. Memahat
b. Memantau
c. Memeranjatkan
d. Mempesonakan
e. Memelihara
f. Memporak-perandakan
g. Mempelawa
h. Memenjarakan
i. Mempelopori
j. Mempengaruhi
k. Memproses
l. Mengepos
Daripada data (1a-l) ini, dapat dilihat penggunaan tiga bentuk awalan meN+, iaitu me+ (”memahat”, ”memantau”, ”memeranjatkan”, ”memelihara” dan ”memenjarakan”), mem+ (”mempesonakan”, ”memporak-perandakan”, ”mempelawa”, ”mempelopori”, ”mempengaruhi” dan ”memproses”) dan menge+ (”mengepos”), walaupun kesemua kata dasarnya bermula dengan huruf ”p”. Keadaan ini boleh mengelirukan sekiranya seseorang pengguna bahasa kurang arif mengenai faktor-faktor lain, selain huruf pertama kata dasar, yang turut mempengaruhi bentuk awalan meN+.
Selain huruf awal kata dasar, bentuk awalan meN+ juga dipengaruhi oleh bilangan suku kata kata dasar. Bagi kata dasar yang bermula dengan huruf ”p” dan mempunyai dua suku kata, bentuk awalan meN+ yang gramatis ialah me+ dengan huruf pertama pada kata dasar tersebut bertukar menjadi ”m”. Contoh dalam data (1a-l) ialah ”memahat” (daripada kata dasar ”pahat”) dan ”memantau” (daripada kata dasar ”pantau”). Oleh sebab itu, bentuk awalan meN+ yang gramatis bagi KK yang diterbitkan daripada kata adjektif (KA) ”pasti” ialah me+ (”memastikan”), bukan mem+ (”mempastikan”).
Bagi kata dasar yang mempunyai tiga atau lebih suku kata pula, sebahagiannya menerima kehadiran awalan me+ sementara sebahagian yang lain menerima kehadiran awalan mem+. Dalam hal ini, terdapat dua panduan yang boleh digunakan. Yang pertama, jika suku kata pertama kata dasar ialah imbuhan per+, bentuk awalan meN+ yang gramatis ialah mem+ dengan huruf ”p” pada kata dasar tersebut dikekalkan. Contohnya ialah ”memperbesar” (daripada kata dasar ”perbesar”), ”memperluas” (daripada kata dasar ”perluas”) dan ”memperelok” (daripada kata dasar ”perelok”).
Yang kedua, jika kata dasar tersebut ialah KA, bentuk meN+ yang gramatis ialah mem+ dengan huruf ”p” pada kata dasar tersebut dikekalkan. Data (2a-f) yang dikutip daripada Kamus Milenium (2000:522-531) dapat membukti kenyataan ini.
(2) a. Mempedulikan
b. Mempercayai
c. Mempelbagaikan
d. Mempesonakan
e. Memperlahankan
f. Memperkasakan
g. Memeranjatkan
Daripada (2f), dapat disimpulkan bahawa bentuk yang betul bagi pengimbuhan meN+ pada kata dasar ”perkasa” ialah mem+ dengan huruf ”p” dikekalkan. Oleh itu, bentuk KK transtitif aktif yang gramatis ialah ”memperkasakan”, bukannya ”memerkasakan”. ”Memeranjatkan” (2g) pula ialah kekecualian kerana kata dasarnya, iaitu ”peranjat”, adalah berbeza daripada kata dasar yang lain (2a-f). Hal ini kerana kata dasar ”peranjat” tergolong dalam kata akar, iaitu perkataan yang mesti digunakan bersama kehadiran imbuhan. Dengan kata lain, kata ”peranjat” tidak boleh berdiri sendiri dalam pembentukan ayat.
Bagi kata dasar yang terdiri daripada KK dan KN, sebahagiannya menerima kehadiran awalan meN+ dalam bentuk me+ sementara sebahagian yang lain dalam bentuk mem+. Data (3a-g) dan (4a-i) yang dikutip daripada kamus yang sama membukti kenyataan ini. Data (3a-g) diterbitkan daripada KK sebagai kata dasar sementara data (4a-i) diterbitkan daripada KN sebagai kata dasar.
(3) a. Memelihara
b. Memeriksa
c. Memulihara
d. Mempelawa
e. Memperkosa
f. Memperonyokkan
g. Memperosokkan
(4) a. Memenjarakan
b. Memerangkap
c. Memerihalkan
d. Memeringkatkan
e. Memerintah
f. Memusakai
g. Mempelopori
h. Mempengaruhi
i. Mempelajari
Dalam hal ini, tiada panduan atau rumus tertentu yang boleh digunakan. Oleh itu, kemahiran berbahasa amat dituntut untuk menentukan bentuk awalan meN+ yang gramatis.
Panduan seterusnya ialah bagi kata dasar yang mengandungi satu suku kata, bentuk meN+ yang gramatis ialah menge+ dengan huruf ”p” pada kata dasar dikekalkan. Data (5a-c) yang berikut membukti kenyataan ini.
(5) a. Mengepam
b. Mengepin
c. Mengepos
Panduan terakhir ialah bagi kata dasar yang merupakan kata ambilan, khususnya daripada bahasa Inggeris (BI), bentuk meN+ yang gramatis ialah mem+ dengan huruf ”p” pada kata dasar dikekalkan. Data (6a-h) yang berikut membukti kenyataan ini.
(6) a. Mempraktikkan
b. Memproses
c. Memprotes
d. Memplagiat
e. Mempopularkan
f. Mempolitikkan
g. Mempolemikkan
h. Mempotretkan
i. Mempamerkan
Semua kata dasar dalam (6a-i) ialah kata ambilan daripada bahasa asing. Kata dasar dalam (6a-h) diambil daripada BI iaitu practice, process, protest, plagiarise, popular, politic, polemic dan potret. Kata dasar dalam (6i) pula diambil daripada bahasa Jawa iaitu ”pamer”.
Oleh hal yang demikian, berhati-hatilah apabila menggunakan imbuhan, khususnya imbuhan meN+ yang pelbagai bentuknya itu. Panduan yang diberikan berguna untuk membimbing kita mengaplikasikan imbuhan tersebut dengan cara yang gramatis. Namun begitu, dalam keadaan tidak terdapatnya panduan tidak boleh digunakan, kemahiran berbahasa amat dituntut. Cara terbaik untuk memperoleh kemahiran berbahasa adalah dengan kerap menggunakan bahasa berkenaan, baik melalui pertuturan, pendengaran, pembacaan mahupun penulisan. Kerapkanlah dan berbanggalah menggunakan bahasa Malaysia, khususnya yang baku dan yang jitu.
Pengimbuhan merupakan proses tatabahasa yang penting yang dapat mengubah makna dan kategori sesuatu perkataan. Dengan kata lain, pengimbuhan boleh menjana perkataan lain daripada kata asal atau kata dasar. Misalnya, pengimbuhan boleh menerbitkan 14 perkataan lain daripada kata dasar “besar”, iaitu ”pembesaran”, ”pembesar”, ”kebesaran”, ”berbesar”, ”dibesarkan”, ”diperbesar”, ”terbesar”, ”besarkan”, ”perbesar”, ”membesarkan”, ”memperbesar”, ”membesar”, ”besar-besaran” dan ”besarnya”. Oleh sebab pentingnya pengimbuhan dalam penjanaan perkataan, pengetahuan dan kemahiran mengenainya perlu untuk mengelakkan penerbitan perkataan yang tidak gramatis.
Salah satu imbuhan yang boleh mengelirukan pengguna bahasa ialah awalan meN+ yang berfungsi untuk menerbitkan kata kerja (KK). Hal ini kerana imbuhan ini mempunyai bentuk yang paling pelbagai, iaitu me+, mem+, men+, meng+ dan menge+. Perubahan bentuk awalan meN+ ini lazimnya bergantung pada huruf pertama kata dasar yang menerima kehadiran imbuhan tersebut. Misalnya, awalan me+ hadir pada kata dasar yang bermula dengan huruf ”l” (misalnya ”lihat” menjadi ”melihat”), ”m” (”masuk” – ”memasuki”, ”memasukkan”), ”n” (”nanti” – ”menanti”), ”r” (”rawat” – ”merawat”), dan ”w” (”wakil” – ”mewakili”, ”mewakilkan”).
Walau bagaimanapun, perubahan bentuk awalan meN+ tidak hanya ditentukan oleh huruf pertama kata dasar yang menerima imbuhan tersebut. Kata dasar yang bermula dengan huruf ”p” ialah contoh ketara untuk menunjukkan bahawa huruf pertama kata dasar bukan faktor tunggal yang menentukan bentuk awalan meN+. Hal ini dapat diperhatikan daripada data (1a-l) yang berikut:
(1) a. Memahat
b. Memantau
c. Memeranjatkan
d. Mempesonakan
e. Memelihara
f. Memporak-perandakan
g. Mempelawa
h. Memenjarakan
i. Mempelopori
j. Mempengaruhi
k. Memproses
l. Mengepos
Daripada data (1a-l) ini, dapat dilihat penggunaan tiga bentuk awalan meN+, iaitu me+ (”memahat”, ”memantau”, ”memeranjatkan”, ”memelihara” dan ”memenjarakan”), mem+ (”mempesonakan”, ”memporak-perandakan”, ”mempelawa”, ”mempelopori”, ”mempengaruhi” dan ”memproses”) dan menge+ (”mengepos”), walaupun kesemua kata dasarnya bermula dengan huruf ”p”. Keadaan ini boleh mengelirukan sekiranya seseorang pengguna bahasa kurang arif mengenai faktor-faktor lain, selain huruf pertama kata dasar, yang turut mempengaruhi bentuk awalan meN+.
Selain huruf awal kata dasar, bentuk awalan meN+ juga dipengaruhi oleh bilangan suku kata kata dasar. Bagi kata dasar yang bermula dengan huruf ”p” dan mempunyai dua suku kata, bentuk awalan meN+ yang gramatis ialah me+ dengan huruf pertama pada kata dasar tersebut bertukar menjadi ”m”. Contoh dalam data (1a-l) ialah ”memahat” (daripada kata dasar ”pahat”) dan ”memantau” (daripada kata dasar ”pantau”). Oleh sebab itu, bentuk awalan meN+ yang gramatis bagi KK yang diterbitkan daripada kata adjektif (KA) ”pasti” ialah me+ (”memastikan”), bukan mem+ (”mempastikan”).
Bagi kata dasar yang mempunyai tiga atau lebih suku kata pula, sebahagiannya menerima kehadiran awalan me+ sementara sebahagian yang lain menerima kehadiran awalan mem+. Dalam hal ini, terdapat dua panduan yang boleh digunakan. Yang pertama, jika suku kata pertama kata dasar ialah imbuhan per+, bentuk awalan meN+ yang gramatis ialah mem+ dengan huruf ”p” pada kata dasar tersebut dikekalkan. Contohnya ialah ”memperbesar” (daripada kata dasar ”perbesar”), ”memperluas” (daripada kata dasar ”perluas”) dan ”memperelok” (daripada kata dasar ”perelok”).
Yang kedua, jika kata dasar tersebut ialah KA, bentuk meN+ yang gramatis ialah mem+ dengan huruf ”p” pada kata dasar tersebut dikekalkan. Data (2a-f) yang dikutip daripada Kamus Milenium (2000:522-531) dapat membukti kenyataan ini.
(2) a. Mempedulikan
b. Mempercayai
c. Mempelbagaikan
d. Mempesonakan
e. Memperlahankan
f. Memperkasakan
g. Memeranjatkan
Daripada (2f), dapat disimpulkan bahawa bentuk yang betul bagi pengimbuhan meN+ pada kata dasar ”perkasa” ialah mem+ dengan huruf ”p” dikekalkan. Oleh itu, bentuk KK transtitif aktif yang gramatis ialah ”memperkasakan”, bukannya ”memerkasakan”. ”Memeranjatkan” (2g) pula ialah kekecualian kerana kata dasarnya, iaitu ”peranjat”, adalah berbeza daripada kata dasar yang lain (2a-f). Hal ini kerana kata dasar ”peranjat” tergolong dalam kata akar, iaitu perkataan yang mesti digunakan bersama kehadiran imbuhan. Dengan kata lain, kata ”peranjat” tidak boleh berdiri sendiri dalam pembentukan ayat.
Bagi kata dasar yang terdiri daripada KK dan KN, sebahagiannya menerima kehadiran awalan meN+ dalam bentuk me+ sementara sebahagian yang lain dalam bentuk mem+. Data (3a-g) dan (4a-i) yang dikutip daripada kamus yang sama membukti kenyataan ini. Data (3a-g) diterbitkan daripada KK sebagai kata dasar sementara data (4a-i) diterbitkan daripada KN sebagai kata dasar.
(3) a. Memelihara
b. Memeriksa
c. Memulihara
d. Mempelawa
e. Memperkosa
f. Memperonyokkan
g. Memperosokkan
(4) a. Memenjarakan
b. Memerangkap
c. Memerihalkan
d. Memeringkatkan
e. Memerintah
f. Memusakai
g. Mempelopori
h. Mempengaruhi
i. Mempelajari
Dalam hal ini, tiada panduan atau rumus tertentu yang boleh digunakan. Oleh itu, kemahiran berbahasa amat dituntut untuk menentukan bentuk awalan meN+ yang gramatis.
Panduan seterusnya ialah bagi kata dasar yang mengandungi satu suku kata, bentuk meN+ yang gramatis ialah menge+ dengan huruf ”p” pada kata dasar dikekalkan. Data (5a-c) yang berikut membukti kenyataan ini.
(5) a. Mengepam
b. Mengepin
c. Mengepos
Panduan terakhir ialah bagi kata dasar yang merupakan kata ambilan, khususnya daripada bahasa Inggeris (BI), bentuk meN+ yang gramatis ialah mem+ dengan huruf ”p” pada kata dasar dikekalkan. Data (6a-h) yang berikut membukti kenyataan ini.
(6) a. Mempraktikkan
b. Memproses
c. Memprotes
d. Memplagiat
e. Mempopularkan
f. Mempolitikkan
g. Mempolemikkan
h. Mempotretkan
i. Mempamerkan
Semua kata dasar dalam (6a-i) ialah kata ambilan daripada bahasa asing. Kata dasar dalam (6a-h) diambil daripada BI iaitu practice, process, protest, plagiarise, popular, politic, polemic dan potret. Kata dasar dalam (6i) pula diambil daripada bahasa Jawa iaitu ”pamer”.
Oleh hal yang demikian, berhati-hatilah apabila menggunakan imbuhan, khususnya imbuhan meN+ yang pelbagai bentuknya itu. Panduan yang diberikan berguna untuk membimbing kita mengaplikasikan imbuhan tersebut dengan cara yang gramatis. Namun begitu, dalam keadaan tidak terdapatnya panduan tidak boleh digunakan, kemahiran berbahasa amat dituntut. Cara terbaik untuk memperoleh kemahiran berbahasa adalah dengan kerap menggunakan bahasa berkenaan, baik melalui pertuturan, pendengaran, pembacaan mahupun penulisan. Kerapkanlah dan berbanggalah menggunakan bahasa Malaysia, khususnya yang baku dan yang jitu.
Yang pada Pangkal Ayat
Salah satu soalan yang kerap ditanyakan oleh pelajar ialah bolehkan ayat dimulai dengan kata yang, atau dengan kata lain, bolehkah yang hadir pada pangkal ayat. Jawapan bagi pertanyaan ini ialah ‘boleh’ dan ‘tidak’. Dengan kata lain, dalam keadaan tertentu yang boleh hadir pada pangkal ayat tetapi dalam keadaan yang lain pula yang tidak boleh hadir pada pangkal ayat.
Bagi memahami hal ini, mula-mula perhatikan baris-baris pantun nasihat berikut:
1. Yang kurik kundi
2. Yang merah saga
3. Yang baik budi
4. Yang indah bahasa
Yang yang hadir pada pangkal setiap baris ayat pada pantun ini berfungsi sebagai penyendi atau penghubung iaitu kata yang menghubungkan penerang dengan benda yang diterangkan. Dalam konteks baris-baris pantun ini, benda yang diterangkan iaitu subjek ayat, telah digugurkan.
Penerang bagi subjek ayat 1 ialah ‘yang kurik’ (penerang warna); ayat 2 ‘yang merah’ (warna); ayat 3 ‘yang baik’ (sifat), dan ayat 4 ‘yang indah’ (sifat). Walaupun subjek digugurkan daripada ayat-ayat ini, ia dapat diketahui dengan pasti berdasarkan predikat ayat masing-masing iaitu ‘kundi’ (ayat 1), ‘saga’ (2), ‘budi’ (3) dan ‘bahasa’ (4).
Kundi ialah sejenis buah. Begitu juga saga. Budi dan bahasa pula ialah sifat dalaman yang membentukkan sikap seseorang yang pada hari ini kita kenali sebagai nilai. Jadi baris-baris pantun ini dapat ditulis begini:
1a. Buah yang kurik kundi
2a. Buah yang merah saga
3a. Nilai yang baik budi
4a. Nilai yang indah bahasa
Oleh sebab subjek bagi setiap baris pantun ini dapat diketahui dengan pasti, maka ia dapat digugurkan tanpa menjejaskan pemahaman terhadap ayat-ayat tersebut. Oleh sebab itu ayat-ayat ini adalah gramatis.
Seterusnya perhatikan pula ungkapan yang menggambarkan kesepaduan masyarakat ini.
5. Yang patah datang bertongkat
6. Yang buta datang berpimpin
Seperti baris-baris pantun di atas, baris-baris ungkapan ini juga bermula dengan yang. Perbezaannya ialah predikat bagi baris-baris pantun tersebut terdiri daripada frasa nama (‘kundi’, ‘saga’, ‘budi’ dan ‘bahasa’), sementara predikat bagi ayat-ayat ini pula terdiri daripada frasa kerja (‘datang bertongkat’ dan ‘datang berpimpin’).
Walau bagaimanapun seperti baris-baris pantun tersebut, subjek bagi baris-baris ungkapan ini juga dapat diketahui dengan pasti berdasarkan predikat masing-masing. Yang dapat ‘datang bertongkat’ (ayat 5) hanyalah ‘orang’. Begitu juga yang dapat ‘datang berpimpin’ (ayat 6) hanyalah ‘orang’. Jadi ayat-ayat ini dapat ditulis begini:
5a. Orang yang patah (kaki) datang bertongkat
6a. Orang yang buta datang berpimpin
Walaupun subjek ayat ini (orang) digugurkan, ayat-ayat ini tetap gramatis kerana subjek-subjeknya memang diketahui dan maknanya dapat difahami dengan jelas..
Seterusnya perhatikan baris-baris ungkapan berikut yang juga bermula dengan yang.
7. Yang dikejar tak dapat
8. Yang dikendong keciciran
Tidak seperti baris-baris pantun dan ungkapan terdahulu, subjek bagi ungkapan ini tidak dapat diketahui dengan pasti. Sebenarnya subjek ayat-ayat (7 dan 8) ini sengaja tidak dinyatakan kerana sifatnya yang umum, iaitu apa sahaja yang mungkin ‘tak dapat’ walaupun ‘dikejar’ dan apa sahaja yang mungkin ‘keciciran’ walaupun ‘dikendong’. Dengan kata lain gatra subjek ayat-ayat ini dapat diisi dengan apa sahaja perkataan yang sesuai seperti ‘harta’, ‘wang’ malah mungkin ‘kekasih’ atau ‘anak’. Oleh sebab sifatnya yang umum, ayat-ayat ini dianggap gramatis.
Seterusnya perhatikan pula ayat-ayat berikut yang juga bermula dengan kata yang.
9. Yang di atas bukit itu rumah.
10. *Yang di atas bukit itu berhantu.
11. *Yang di atas bukit itu besar.
Struktur ayat 9 adalah sama dengan struktur baris-baris pantun nasihat di atas. Seperti baris-baris pantun tersebut, subjek ayat ini dapat diketahui dengan pasti berdasarkan predikatnya iaitu rumah. Rumah semestinya bangunan. Oleh sebab itu subjek ayat ini ialah bangunan.
9a. Bangunan yang di atas bukit itu rumah.
Struktur ayat 10 dan 11 pula adalah sama dengan struktur ayat 7 dan 8. Seperti ayat 7 dan 8, subjek ayat-ayat (10 dan 11) ini juga tidak dapat diketahui dengan pasti. Walau bagaimanapun tidak seperti ayat 7 dan 8 yang bersifat umum, ayat-ayat (10 dan 11) ini pula bersifat khusus. Dengan kata lain, pendengar mahu mengetahui secara pasti benda / perkara yang ‘berhantu’ (ayat 10) itu. Adakah ia rumah, pokok, busut atau apa-apa saja yang ada di atas bukit itu? Begitu juga dengan ayat 11. Pendengar mahu mengetahui secara pasti benda / perkara yang ‘besar’ itu. Adakah ia rumah, pokok, busut atau apa-apa sahaja yang ada di atas bukit itu?
Oleh sebab maskud ayat-ayat ini tidak jelas kerana subjeknya yang sebenar tidak diketahui dengan pasti, maka ia dianggap tidak gramatis. Untuk menjadikan maksud ayat ini jelas dan difahami, sekaligus menjadikannya gramatis, maka subjeknya (misalnya rumah) perlu dihadirkan..
10a. Rumah yang di atas bukit itu berhantu.
11a. Rumah yang di atas bukit itu besar.
Ringkasnya yang boleh hadir pada pangkal ayat sekiranya subjek yang digugurkan dapat diketahui dengan pasti berdasarkan maklumat yang ada pada predikat ayat. Yang juga boleh hadir pada pangkal ayat sekiranya ayat atau kenyataan tersebut bersifat umum. Sekiranya subjek tidak dapat diketahui dengan pasti dan ayat berkenaan bersifat khusus, maka ia (ayat) tidak boleh dimulai dengan yang.
Satu panduan “mudah” dan “selamat” yang dapat digunakan bagi mengelakkan kesilapan tatabahasa ialah jangan mulakan ayat dengan yang. Walau bagaimanapun timbul persoalan iaitu, mengapakah dalam pantun dan ungkapan yang telah disebutkan, bentuk yang dipilih ialah menghadirkan yang pada pangkal ayat?
Jawapan bagi persoalan ini terletak pada sifat bahasa Melayu. Bahasa Melayu termasuk dalam jenis bahasa padat. Salah satu ciri bahasa padat ialah ia tidak membenarkan (atau setidak-tidaknya tidak menggalakkan) pembaziran dari segi penggunaan perkataan (lewah). Kehadiran subjek dalam baris-baris pantun dan ungkapan tradisional ini dianggap satu bentuk pembaziran kerana ia (subjek) dapat diketahui dengan pasti, baik secara khusus atau secara umum. Oleh sebab itu kehadirannya (subjek) amat tidak digalakkan walaupun dari segi tatabahasa baku bahasa Melayu, ia tidak menjadi kesalahan.
Demikianlah indah dan halusnya bahasa Melayu. Keindahan dan kehalusan yang dapat difahami dan dirasai hanya dengan mencintai bahasa itu.
Bagi memahami hal ini, mula-mula perhatikan baris-baris pantun nasihat berikut:
1. Yang kurik kundi
2. Yang merah saga
3. Yang baik budi
4. Yang indah bahasa
Yang yang hadir pada pangkal setiap baris ayat pada pantun ini berfungsi sebagai penyendi atau penghubung iaitu kata yang menghubungkan penerang dengan benda yang diterangkan. Dalam konteks baris-baris pantun ini, benda yang diterangkan iaitu subjek ayat, telah digugurkan.
Penerang bagi subjek ayat 1 ialah ‘yang kurik’ (penerang warna); ayat 2 ‘yang merah’ (warna); ayat 3 ‘yang baik’ (sifat), dan ayat 4 ‘yang indah’ (sifat). Walaupun subjek digugurkan daripada ayat-ayat ini, ia dapat diketahui dengan pasti berdasarkan predikat ayat masing-masing iaitu ‘kundi’ (ayat 1), ‘saga’ (2), ‘budi’ (3) dan ‘bahasa’ (4).
Kundi ialah sejenis buah. Begitu juga saga. Budi dan bahasa pula ialah sifat dalaman yang membentukkan sikap seseorang yang pada hari ini kita kenali sebagai nilai. Jadi baris-baris pantun ini dapat ditulis begini:
1a. Buah yang kurik kundi
2a. Buah yang merah saga
3a. Nilai yang baik budi
4a. Nilai yang indah bahasa
Oleh sebab subjek bagi setiap baris pantun ini dapat diketahui dengan pasti, maka ia dapat digugurkan tanpa menjejaskan pemahaman terhadap ayat-ayat tersebut. Oleh sebab itu ayat-ayat ini adalah gramatis.
Seterusnya perhatikan pula ungkapan yang menggambarkan kesepaduan masyarakat ini.
5. Yang patah datang bertongkat
6. Yang buta datang berpimpin
Seperti baris-baris pantun di atas, baris-baris ungkapan ini juga bermula dengan yang. Perbezaannya ialah predikat bagi baris-baris pantun tersebut terdiri daripada frasa nama (‘kundi’, ‘saga’, ‘budi’ dan ‘bahasa’), sementara predikat bagi ayat-ayat ini pula terdiri daripada frasa kerja (‘datang bertongkat’ dan ‘datang berpimpin’).
Walau bagaimanapun seperti baris-baris pantun tersebut, subjek bagi baris-baris ungkapan ini juga dapat diketahui dengan pasti berdasarkan predikat masing-masing. Yang dapat ‘datang bertongkat’ (ayat 5) hanyalah ‘orang’. Begitu juga yang dapat ‘datang berpimpin’ (ayat 6) hanyalah ‘orang’. Jadi ayat-ayat ini dapat ditulis begini:
5a. Orang yang patah (kaki) datang bertongkat
6a. Orang yang buta datang berpimpin
Walaupun subjek ayat ini (orang) digugurkan, ayat-ayat ini tetap gramatis kerana subjek-subjeknya memang diketahui dan maknanya dapat difahami dengan jelas..
Seterusnya perhatikan baris-baris ungkapan berikut yang juga bermula dengan yang.
7. Yang dikejar tak dapat
8. Yang dikendong keciciran
Tidak seperti baris-baris pantun dan ungkapan terdahulu, subjek bagi ungkapan ini tidak dapat diketahui dengan pasti. Sebenarnya subjek ayat-ayat (7 dan 8) ini sengaja tidak dinyatakan kerana sifatnya yang umum, iaitu apa sahaja yang mungkin ‘tak dapat’ walaupun ‘dikejar’ dan apa sahaja yang mungkin ‘keciciran’ walaupun ‘dikendong’. Dengan kata lain gatra subjek ayat-ayat ini dapat diisi dengan apa sahaja perkataan yang sesuai seperti ‘harta’, ‘wang’ malah mungkin ‘kekasih’ atau ‘anak’. Oleh sebab sifatnya yang umum, ayat-ayat ini dianggap gramatis.
Seterusnya perhatikan pula ayat-ayat berikut yang juga bermula dengan kata yang.
9. Yang di atas bukit itu rumah.
10. *Yang di atas bukit itu berhantu.
11. *Yang di atas bukit itu besar.
Struktur ayat 9 adalah sama dengan struktur baris-baris pantun nasihat di atas. Seperti baris-baris pantun tersebut, subjek ayat ini dapat diketahui dengan pasti berdasarkan predikatnya iaitu rumah. Rumah semestinya bangunan. Oleh sebab itu subjek ayat ini ialah bangunan.
9a. Bangunan yang di atas bukit itu rumah.
Struktur ayat 10 dan 11 pula adalah sama dengan struktur ayat 7 dan 8. Seperti ayat 7 dan 8, subjek ayat-ayat (10 dan 11) ini juga tidak dapat diketahui dengan pasti. Walau bagaimanapun tidak seperti ayat 7 dan 8 yang bersifat umum, ayat-ayat (10 dan 11) ini pula bersifat khusus. Dengan kata lain, pendengar mahu mengetahui secara pasti benda / perkara yang ‘berhantu’ (ayat 10) itu. Adakah ia rumah, pokok, busut atau apa-apa saja yang ada di atas bukit itu? Begitu juga dengan ayat 11. Pendengar mahu mengetahui secara pasti benda / perkara yang ‘besar’ itu. Adakah ia rumah, pokok, busut atau apa-apa sahaja yang ada di atas bukit itu?
Oleh sebab maskud ayat-ayat ini tidak jelas kerana subjeknya yang sebenar tidak diketahui dengan pasti, maka ia dianggap tidak gramatis. Untuk menjadikan maksud ayat ini jelas dan difahami, sekaligus menjadikannya gramatis, maka subjeknya (misalnya rumah) perlu dihadirkan..
10a. Rumah yang di atas bukit itu berhantu.
11a. Rumah yang di atas bukit itu besar.
Ringkasnya yang boleh hadir pada pangkal ayat sekiranya subjek yang digugurkan dapat diketahui dengan pasti berdasarkan maklumat yang ada pada predikat ayat. Yang juga boleh hadir pada pangkal ayat sekiranya ayat atau kenyataan tersebut bersifat umum. Sekiranya subjek tidak dapat diketahui dengan pasti dan ayat berkenaan bersifat khusus, maka ia (ayat) tidak boleh dimulai dengan yang.
Satu panduan “mudah” dan “selamat” yang dapat digunakan bagi mengelakkan kesilapan tatabahasa ialah jangan mulakan ayat dengan yang. Walau bagaimanapun timbul persoalan iaitu, mengapakah dalam pantun dan ungkapan yang telah disebutkan, bentuk yang dipilih ialah menghadirkan yang pada pangkal ayat?
Jawapan bagi persoalan ini terletak pada sifat bahasa Melayu. Bahasa Melayu termasuk dalam jenis bahasa padat. Salah satu ciri bahasa padat ialah ia tidak membenarkan (atau setidak-tidaknya tidak menggalakkan) pembaziran dari segi penggunaan perkataan (lewah). Kehadiran subjek dalam baris-baris pantun dan ungkapan tradisional ini dianggap satu bentuk pembaziran kerana ia (subjek) dapat diketahui dengan pasti, baik secara khusus atau secara umum. Oleh sebab itu kehadirannya (subjek) amat tidak digalakkan walaupun dari segi tatabahasa baku bahasa Melayu, ia tidak menjadi kesalahan.
Demikianlah indah dan halusnya bahasa Melayu. Keindahan dan kehalusan yang dapat difahami dan dirasai hanya dengan mencintai bahasa itu.
Isnin, 5 Mei 2008
Frasa Sendi pada Pangkal Ayat
Mohd Rashid Darham
Agak aneh juga kerana masih ada pengguna bahasa yang bertanyakan soalan sama ada ayat boleh dimulai dengan frasa sendi (FS). Anehnya adalah kerana kehadiran FS pada permulaan atau pangkal ayat sebenarnya ialah fenomena biasa. Oleh itu soalan seperti ini tidak sepatutnya diajukan. Keanehan (dan juga kebimbangan) ini lebih terasa lagi kerana yang bertanya ialah pelajar institusi pengajian tinggi (IPT), yang sepatutnya sudah “matang” dalam selok-belok bahasa Melayu (BM), termasuk dalam soal tatabahasanya.
Adanya soalan seperti ini menunjukkan bahawa masih terdapat keraguan dan kekeliruan dalam kalangan pengguna bahasa, termasuk pelajar IPT, dalam hal-hal ketatabahasaan yang agak asas. Kemungkinannya ialah keraguan dan kekeliruan ini berpunca pada dua sebab yang saling berkaitan. Pertama, kefahaman yang salah bahawa ayat mesti dimulai dengan frasa nama (FN) subjek. Kedua, kefahaman yang cetek bahawa subjek ayat mesti terdiri daripada FN.
Kefahaman pertama salah kerana ayat tidak semestinya dimulai dengan FN subjek. Memang benar bahawa ayat dasar BM mesti dimulai dengan kategori frasa tersebut. Dengan kata lain konstituen subjek ayat dasar mesti diisi oleh FN. Dalam keadaan ini kategori frasa lain, termasuk FS, tidak boleh hadir pada pangkal ayat. Walau bagaimanapun dari segi penggunaan sebenar, ayat transformasi (ayat yang diterbitkan daripada ayat dasar) lebih kerap digunakan. Hal ini kerana jumlah dan kepelbagaian ayat transformasi jauh lebih besar dan rencam berbanding ayat dasar.
Proses transformasi ayat dasar inilah yang melahirkan ayat-ayat yang bermula dengan kategori frasa lain, termasuk FS. Proses transformasi yang dapat menjana ayat-ayat sebegini ialah penyongsangan, iaitu pendepanan konstituen predikat atau sebahagian daripada unsurnya ke pangkal ayat.
Tatabahasa Dewan Edisi Baharu (TDEB) ada menjelaskan proses pendepanan atau penjudulan predikat untuk membentukkan ayat songsang ini. Dalam ayat berpredikat FS, seluruh FS (berhuruf condong) berkenaan dapat dipindahkan ke pangkal ayat. Antara contoh yang diberikan oleh TDEB adalah seperti (1-3) yang berikut:
(1) a. Barang-barang itu untuk ibu.
b. Untuk ibu barang-barang itu.
(2) a. Surat itu daripada Ali.
b. Daripada Ali surat itu.
(3) a. Arahan itu kepada pekerjanya.
b. Kepada pekerjanya arahan itu.
Dalam ayat yang predikatnya mempunyai keterangan yang bermula dengan FS pula, FS (berhuruf condong) ini boleh dibawa ke pangkal ayat. Dalam hal ini, antara contoh yang diberikan oleh TDEB adalah seperti (4-6) yang berikut:
(4) a. Kaum Muslimin wajib bertawakal kepada Allah.
b. Kepada Allah kaum Muslimin wajib bertawakal.
(5) a. Encik Ali akan menghadiri kursus itu pada hujung minggu ini.
b. Pada hujung minggu ini Encik Ali akan menghadiri kursus itu.
(6) a. Pejuang-pejuang itu merempuh ke dalam kota.
b. Ke dalam kota pejuang-pejuang itu merempuh.
Begitu juga ayat yang predikatnya terdiri daripada frasa kerja (FK) tak transitif berpelengkap yang pelengkapnya terdiri daripada FS, seluruh FS (berhuruf condong) ini boleh dibawa ke pangkal ayat. Contohnya adalah seperti (7-9) yang berikut:
(7) a. Siti pergi ke sekolah.
b. Ke sekolah Siti pergi.
(8) a. Bapa berada di pejabat.
b. Di pejabat bapa berada.
(9) a. Saya berasal dari kampung.
b. Dari kampung saya berasal.
Kegramatisan (1b-3b), (4b-6b) dan (7b-9b) membukti bahawa ayat boleh dimulai dengan FS, dan hal ini bukanlah sesuatu yang luar biasa sehingga dapat menimbulkan keraguan dan kekeliruan pula.
Kefahaman kedua pula cetek kerana ia melihat FN pada strukturnya sahaja, tidak pada fungsinya. Sebenarnya kategori frasa lain, termasuk FK dan FS sendiri, dapat berfungsi sebagai FN. Sebagai FN, frasa-frasa ini dapat mengisi konstituen subjek ayat. Contoh (10-12) yang berikut, yang dikutip daripada TDEB, menunjukkan bahawa FK (berhuruf condong) dapat berfungsi sebagai FN dan mengisi konsituen subjek pada pangkal ayat.
(10) Melukis menjadi kegemarannya.
(11) Bersenam menyihatkan badan.
(12) Membaca buku membuka cakerawala.
“Melukis”, “bersenam” dan “membaca buku” bukan FK, sebaliknya ialah sebahagian FN yang inti atau kepalanya, iaitu “aktiviti”, “kegiatan” dan “budaya” telah digugurkan. Sebagai sebahagian anggota FN, “melukis”, “bersenam” dan “membaca buku” dapat mengambilalih fungsi FN sebagai subjek ayat.
(10) a. Aktiviti melukis menjadi kegemarannya.
(11) a. Kegiatan bersenam menyihatkan badan.
(12) a. Budaya membaca buku membuka cakerawala.
Dengan cara yang sama, FS dapat berfungsi sebagai FN dan seterusnya mengisi konstituen subjek pada pangkal ayat. Untuk penjelasan, perhatikan ayat (13-15) yang berikut:
(13) Untuk membantu rakyat termiskin ialah tanggungjawab kerajaan.
(14) Untuk mewujudkan budaya membaca dalam kalangan rakyat ialah matlamat kempen
itu.
(15) Untuk memahami pendiriannya adalah susah.
Sebenarnya frasa-frasa berhuruf condong dalam (13-15), iaitu “untuk membantu rakyat termiskin”, “untuk mewujudkan budaya membaca” dan “untuk memahami pendiriannya” ialah sebahagian anggota FN yang intinya iaitu “tanggungjawab”, “matlamat” dan “usaha” telah digugurkan.
(13) a. *Tanggungjawab untuk membantu rakyat termiskin ialah tanggungjawab
kerajaan.
(14) a. *Matlamat untuk mewujudkan budaya membaca dalam kalangan rakyat ialah
matlamat kempen itu.
(15) a. Usaha untuk memahami pendiriannya adalah susah.
Perhatikan bahawa ayat (13a) dan (14a) tidak gramatis bukan kerana kejanggalan FN “tanggungjawab untuk membantu rakyat termiskin” dan “matlamat untuk mewujudkan budaya membaca”, sebaliknya adalah kerana wujudnya kelewahan dalam pengulangan perkataan “tanggungjawab” dan “matlamat”. Dalam hal ini perlu juga dijelaskan bahawa oleh sebab perkataan “tanggungjawab” yang digugurkan itu adalah daripada frasa “tanggungjawab untuk membantu rakyat termiskin”, frasa inilah sebenarnya predikat ayat (13). Dengan kata lain ayat ini sebenarnya ialah ayat songsang yang ayat asalnya ialah (13b). Begitu jugalah halnya dengan ayat (14) yang merupakan songsangan ayat (14b).
(13) b. Tanggungjawab kerajaan ialah untuk membantu rakyat termiskin
(14) b. Matlamat kempen itu ialah untuk mewujudkan budaya membaca dalam kalangan
rakyat.
Walau bagaimanapun ada pihak berpendapat bahawa ayat (13-15), (15a) dan (13b-14b) tidak gramatis kerana KS “untuk” tidak perlu hadir dalam struktur berkenaan. Pihak ini berpendapat ayat yang gramatis sepatutnya ialah (13c, 14c dan 15b) yang berikut:
(13) c. Membantu rakyat termiskin ialah tanggungjawab kerajaan.
(14) c. Mewujudkan budaya membaca dalam kalangan rakyat ialah tujuan kempen itu.
(15) b. Memahami pendiriannya adalah susah.
Alasannya ialah frasa “membantu rakyat termiskin” asalnya ialah “tanggungjawab membantu rakyat termiskin”, frasa “mewujudkan budaya membaca” pula asalnya ialah “matlamat mewujudkan budaya membaca” sementara frasa “memahami pendiriannya” asalnya ialah “usaha memahami pendiriannya”.
Alasan ini memang ada asasnya tetapi frasa “tanggungjawab membantu rakyat termiskin” boleh juga dibentukkan dengan memasukkan KS “untuk” menjadi “tanggungjawab untuk membantu rakyat termiskin”. Begitu juga frasa “matlamat mewujudkan budaya membaca” dan “usaha memahami pendiriannya”, yang boleh dibentukkan dengan menyisipkan KS “untuk” menjadi “matlamat untuk mewujudkan budaya membaca” dan “usaha untuk memahami pendiriannya”. Hal ini tidak melanggar mana-mana rumus tatabahasa dalam pembentukan FN. Dalam TDEB misalnya, ada dijelaskan bahawa salah satu cara pembentukkan FN adalah dengan menderetkan FS sebagai sebahagian anggota FN tersebut. Sebagai contoh, FN (16a-18a) boleh juga dibentukkan menjadi (16b-18b).
(16) a. Baju ibu.
b. Baju untuk ibu.
(17) a. Sumbangan hartawan itu.
b. Sumbangan daripada hartawan itu.
(18) a. Radio kereta.
b. Radio pada kereta.
Dengan penjelasan ini, kedua-dua bentuk iaitu (13-15) dan (13c, 14c dan 15b) harus diterima sebagai gramatis. Penerimaan dalam hal-hal seperti ini perlu supaya tatabahasa BM, khususnya tatabahasa baku, tidak dianggap terlalu ketat sehingga meningkatkan kemungkinan pengguna melakukan kesalahan.
Walau bagaimanapun perlu juga diingatkan bahawa memang ada kebiasaan ayat dimulai dengan FS yang menyebabkan ayat berkenaan tidak gramatis. Sebagai contoh perhatikan ayat (19) yang berikut:
(19) *Dengan kehadiran tuan-tuan akan menyerikan lagi majlis ini.
Frasa “dengan kehadiran tuan-tuan” tidak dapat berfungsi sebagai FN kerana ia bukan sebahagian FN yang intinya digugurkan. Begitu juga ia bukan ayat songsang kerana ayat asalnya tidak ada. Untuk mengubah FS “dengan kehadiran tuan-tuan” menjadi FN, kata sendi “dengan” perlu digugurkan. Oleh itu ayat (19) seharusnya ditulis sebagai (19a).
(19) a. Kehadiran tuan-tuan akan menyerikan lagi majlis ini.
“Kehadiran tuan-tuan” ialah FN. Oleh itu ia boleh mengisi konstituen subjek pada pangkal ayat. Sekiranya FS “dengan kehadiran tuan-tuan” hendak digunakan, struktur yang gramatis ialah (19b) yang berikut:
(19) b. Dengan kehadiran tuan-tuan majlis ini akan berseri lagi.
(19b) ialah ayat songsang, iaitu seluruh FS keterangan “dengan kehadiran tuan-tuan” dibawa ke pangkal ayat. Ayat asalnya ialah (19c).
(19) c. Majlis ini akan berseri lagi dengan kehadiran tuan-tuan.
Demikianlah tertib dan halusnya BM. Ketertiban dan kehalusan yang hanya dapat dimengerti dan dihayati dengan mencintai bahasa itu.
Agak aneh juga kerana masih ada pengguna bahasa yang bertanyakan soalan sama ada ayat boleh dimulai dengan frasa sendi (FS). Anehnya adalah kerana kehadiran FS pada permulaan atau pangkal ayat sebenarnya ialah fenomena biasa. Oleh itu soalan seperti ini tidak sepatutnya diajukan. Keanehan (dan juga kebimbangan) ini lebih terasa lagi kerana yang bertanya ialah pelajar institusi pengajian tinggi (IPT), yang sepatutnya sudah “matang” dalam selok-belok bahasa Melayu (BM), termasuk dalam soal tatabahasanya.
Adanya soalan seperti ini menunjukkan bahawa masih terdapat keraguan dan kekeliruan dalam kalangan pengguna bahasa, termasuk pelajar IPT, dalam hal-hal ketatabahasaan yang agak asas. Kemungkinannya ialah keraguan dan kekeliruan ini berpunca pada dua sebab yang saling berkaitan. Pertama, kefahaman yang salah bahawa ayat mesti dimulai dengan frasa nama (FN) subjek. Kedua, kefahaman yang cetek bahawa subjek ayat mesti terdiri daripada FN.
Kefahaman pertama salah kerana ayat tidak semestinya dimulai dengan FN subjek. Memang benar bahawa ayat dasar BM mesti dimulai dengan kategori frasa tersebut. Dengan kata lain konstituen subjek ayat dasar mesti diisi oleh FN. Dalam keadaan ini kategori frasa lain, termasuk FS, tidak boleh hadir pada pangkal ayat. Walau bagaimanapun dari segi penggunaan sebenar, ayat transformasi (ayat yang diterbitkan daripada ayat dasar) lebih kerap digunakan. Hal ini kerana jumlah dan kepelbagaian ayat transformasi jauh lebih besar dan rencam berbanding ayat dasar.
Proses transformasi ayat dasar inilah yang melahirkan ayat-ayat yang bermula dengan kategori frasa lain, termasuk FS. Proses transformasi yang dapat menjana ayat-ayat sebegini ialah penyongsangan, iaitu pendepanan konstituen predikat atau sebahagian daripada unsurnya ke pangkal ayat.
Tatabahasa Dewan Edisi Baharu (TDEB) ada menjelaskan proses pendepanan atau penjudulan predikat untuk membentukkan ayat songsang ini. Dalam ayat berpredikat FS, seluruh FS (berhuruf condong) berkenaan dapat dipindahkan ke pangkal ayat. Antara contoh yang diberikan oleh TDEB adalah seperti (1-3) yang berikut:
(1) a. Barang-barang itu untuk ibu.
b. Untuk ibu barang-barang itu.
(2) a. Surat itu daripada Ali.
b. Daripada Ali surat itu.
(3) a. Arahan itu kepada pekerjanya.
b. Kepada pekerjanya arahan itu.
Dalam ayat yang predikatnya mempunyai keterangan yang bermula dengan FS pula, FS (berhuruf condong) ini boleh dibawa ke pangkal ayat. Dalam hal ini, antara contoh yang diberikan oleh TDEB adalah seperti (4-6) yang berikut:
(4) a. Kaum Muslimin wajib bertawakal kepada Allah.
b. Kepada Allah kaum Muslimin wajib bertawakal.
(5) a. Encik Ali akan menghadiri kursus itu pada hujung minggu ini.
b. Pada hujung minggu ini Encik Ali akan menghadiri kursus itu.
(6) a. Pejuang-pejuang itu merempuh ke dalam kota.
b. Ke dalam kota pejuang-pejuang itu merempuh.
Begitu juga ayat yang predikatnya terdiri daripada frasa kerja (FK) tak transitif berpelengkap yang pelengkapnya terdiri daripada FS, seluruh FS (berhuruf condong) ini boleh dibawa ke pangkal ayat. Contohnya adalah seperti (7-9) yang berikut:
(7) a. Siti pergi ke sekolah.
b. Ke sekolah Siti pergi.
(8) a. Bapa berada di pejabat.
b. Di pejabat bapa berada.
(9) a. Saya berasal dari kampung.
b. Dari kampung saya berasal.
Kegramatisan (1b-3b), (4b-6b) dan (7b-9b) membukti bahawa ayat boleh dimulai dengan FS, dan hal ini bukanlah sesuatu yang luar biasa sehingga dapat menimbulkan keraguan dan kekeliruan pula.
Kefahaman kedua pula cetek kerana ia melihat FN pada strukturnya sahaja, tidak pada fungsinya. Sebenarnya kategori frasa lain, termasuk FK dan FS sendiri, dapat berfungsi sebagai FN. Sebagai FN, frasa-frasa ini dapat mengisi konstituen subjek ayat. Contoh (10-12) yang berikut, yang dikutip daripada TDEB, menunjukkan bahawa FK (berhuruf condong) dapat berfungsi sebagai FN dan mengisi konsituen subjek pada pangkal ayat.
(10) Melukis menjadi kegemarannya.
(11) Bersenam menyihatkan badan.
(12) Membaca buku membuka cakerawala.
“Melukis”, “bersenam” dan “membaca buku” bukan FK, sebaliknya ialah sebahagian FN yang inti atau kepalanya, iaitu “aktiviti”, “kegiatan” dan “budaya” telah digugurkan. Sebagai sebahagian anggota FN, “melukis”, “bersenam” dan “membaca buku” dapat mengambilalih fungsi FN sebagai subjek ayat.
(10) a. Aktiviti melukis menjadi kegemarannya.
(11) a. Kegiatan bersenam menyihatkan badan.
(12) a. Budaya membaca buku membuka cakerawala.
Dengan cara yang sama, FS dapat berfungsi sebagai FN dan seterusnya mengisi konstituen subjek pada pangkal ayat. Untuk penjelasan, perhatikan ayat (13-15) yang berikut:
(13) Untuk membantu rakyat termiskin ialah tanggungjawab kerajaan.
(14) Untuk mewujudkan budaya membaca dalam kalangan rakyat ialah matlamat kempen
itu.
(15) Untuk memahami pendiriannya adalah susah.
Sebenarnya frasa-frasa berhuruf condong dalam (13-15), iaitu “untuk membantu rakyat termiskin”, “untuk mewujudkan budaya membaca” dan “untuk memahami pendiriannya” ialah sebahagian anggota FN yang intinya iaitu “tanggungjawab”, “matlamat” dan “usaha” telah digugurkan.
(13) a. *Tanggungjawab untuk membantu rakyat termiskin ialah tanggungjawab
kerajaan.
(14) a. *Matlamat untuk mewujudkan budaya membaca dalam kalangan rakyat ialah
matlamat kempen itu.
(15) a. Usaha untuk memahami pendiriannya adalah susah.
Perhatikan bahawa ayat (13a) dan (14a) tidak gramatis bukan kerana kejanggalan FN “tanggungjawab untuk membantu rakyat termiskin” dan “matlamat untuk mewujudkan budaya membaca”, sebaliknya adalah kerana wujudnya kelewahan dalam pengulangan perkataan “tanggungjawab” dan “matlamat”. Dalam hal ini perlu juga dijelaskan bahawa oleh sebab perkataan “tanggungjawab” yang digugurkan itu adalah daripada frasa “tanggungjawab untuk membantu rakyat termiskin”, frasa inilah sebenarnya predikat ayat (13). Dengan kata lain ayat ini sebenarnya ialah ayat songsang yang ayat asalnya ialah (13b). Begitu jugalah halnya dengan ayat (14) yang merupakan songsangan ayat (14b).
(13) b. Tanggungjawab kerajaan ialah untuk membantu rakyat termiskin
(14) b. Matlamat kempen itu ialah untuk mewujudkan budaya membaca dalam kalangan
rakyat.
Walau bagaimanapun ada pihak berpendapat bahawa ayat (13-15), (15a) dan (13b-14b) tidak gramatis kerana KS “untuk” tidak perlu hadir dalam struktur berkenaan. Pihak ini berpendapat ayat yang gramatis sepatutnya ialah (13c, 14c dan 15b) yang berikut:
(13) c. Membantu rakyat termiskin ialah tanggungjawab kerajaan.
(14) c. Mewujudkan budaya membaca dalam kalangan rakyat ialah tujuan kempen itu.
(15) b. Memahami pendiriannya adalah susah.
Alasannya ialah frasa “membantu rakyat termiskin” asalnya ialah “tanggungjawab membantu rakyat termiskin”, frasa “mewujudkan budaya membaca” pula asalnya ialah “matlamat mewujudkan budaya membaca” sementara frasa “memahami pendiriannya” asalnya ialah “usaha memahami pendiriannya”.
Alasan ini memang ada asasnya tetapi frasa “tanggungjawab membantu rakyat termiskin” boleh juga dibentukkan dengan memasukkan KS “untuk” menjadi “tanggungjawab untuk membantu rakyat termiskin”. Begitu juga frasa “matlamat mewujudkan budaya membaca” dan “usaha memahami pendiriannya”, yang boleh dibentukkan dengan menyisipkan KS “untuk” menjadi “matlamat untuk mewujudkan budaya membaca” dan “usaha untuk memahami pendiriannya”. Hal ini tidak melanggar mana-mana rumus tatabahasa dalam pembentukan FN. Dalam TDEB misalnya, ada dijelaskan bahawa salah satu cara pembentukkan FN adalah dengan menderetkan FS sebagai sebahagian anggota FN tersebut. Sebagai contoh, FN (16a-18a) boleh juga dibentukkan menjadi (16b-18b).
(16) a. Baju ibu.
b. Baju untuk ibu.
(17) a. Sumbangan hartawan itu.
b. Sumbangan daripada hartawan itu.
(18) a. Radio kereta.
b. Radio pada kereta.
Dengan penjelasan ini, kedua-dua bentuk iaitu (13-15) dan (13c, 14c dan 15b) harus diterima sebagai gramatis. Penerimaan dalam hal-hal seperti ini perlu supaya tatabahasa BM, khususnya tatabahasa baku, tidak dianggap terlalu ketat sehingga meningkatkan kemungkinan pengguna melakukan kesalahan.
Walau bagaimanapun perlu juga diingatkan bahawa memang ada kebiasaan ayat dimulai dengan FS yang menyebabkan ayat berkenaan tidak gramatis. Sebagai contoh perhatikan ayat (19) yang berikut:
(19) *Dengan kehadiran tuan-tuan akan menyerikan lagi majlis ini.
Frasa “dengan kehadiran tuan-tuan” tidak dapat berfungsi sebagai FN kerana ia bukan sebahagian FN yang intinya digugurkan. Begitu juga ia bukan ayat songsang kerana ayat asalnya tidak ada. Untuk mengubah FS “dengan kehadiran tuan-tuan” menjadi FN, kata sendi “dengan” perlu digugurkan. Oleh itu ayat (19) seharusnya ditulis sebagai (19a).
(19) a. Kehadiran tuan-tuan akan menyerikan lagi majlis ini.
“Kehadiran tuan-tuan” ialah FN. Oleh itu ia boleh mengisi konstituen subjek pada pangkal ayat. Sekiranya FS “dengan kehadiran tuan-tuan” hendak digunakan, struktur yang gramatis ialah (19b) yang berikut:
(19) b. Dengan kehadiran tuan-tuan majlis ini akan berseri lagi.
(19b) ialah ayat songsang, iaitu seluruh FS keterangan “dengan kehadiran tuan-tuan” dibawa ke pangkal ayat. Ayat asalnya ialah (19c).
(19) c. Majlis ini akan berseri lagi dengan kehadiran tuan-tuan.
Demikianlah tertib dan halusnya BM. Ketertiban dan kehalusan yang hanya dapat dimengerti dan dihayati dengan mencintai bahasa itu.
Langgan:
Catatan (Atom)