Mohd Rashid Darham
Bahasa Melayu (BM) baku menyusahkan. Inilah tanggapan yang sering diluahkan dalam bentuk keluhan oleh para pelajar termasuk mahasiswa di institusi pengajian tinggi. Sekali imbas, tanggapan ini memang betul kerana BM baku mempunyai rumus-rumus yang piawai yang perlu dipatuhi untuk memastikan penggunaan bahasa yang gramatis. Syarat pematuhan terhadap rumus yang piawai inilah yang dikatakan menyusahkan pemelajaran BM baku.
Tanggapan ini sebenarnya bertentangan dengan hakikat, iaitu lebih piawai rumus sesuatu bahasa, lebih mudah bahasa itu dipelajari. Sebaliknya, lebih longgar rumus sesuatu bahasa, lebih sukar bahasa itu dipelajari. Tegasnya, lebih baku sesuatu bahasa, lebih mudah bahasa itu dipelajari. BM tidak terkecuali daripada kenyataan ini.
Untuk membukti kebenaran kenyataan ini, perhatikan ujaran (1) yang berikut:
(1) a. Siti menghadiahi ibunya seutas kalung emas.
b. *Siti menghadiahkan ibunya seutas kalung emas.
c. *Siti menghadiahi seutas kalung emas kepada ibunya.
d Siti menghadiahkan seutas kalung emas kepada ibunya.
Dalam penggunaan biasa, iaitu tanpa mengambil kira rumus bahasa baku, kesemua ujaran (1) akan diterima sebagai betul. Dalam hal ini adalah jelas bahawa penerimaan ujaran-ujaran ini dibuat atas dua andaian yang berkaitan antara satu sama lain. Andaian tersebut ialah imbuhan akhiran -kan (pada kata “menghadiahkan”) dan -i (pada kata “menghadiahi”) mempunyai fungsi yang sama. Oleh sebab imbuhan ini mempunyai fungsi yang sama, maka ia dapat digunakan secara bertukar ganti.
Andaian-andaian ini sebenarnya dapat mengakibatkan kekeliruan dalam pemelajaran BM.
Satu ciri penting bagi sesuatu rumus bahasa baku ialah konsistensi, iaitu ia dapat diaplikasikan untuk menjana dan menganalisis ujaran-ujaran yang sepadan. Lebih konsisten sesuatu rumus, lebih baku sifatnya dan lebih mudah bahasa tersebut dipelajari.
Andaian bahawa imbuhan -kan dan -i mempunyai fungsi yang sama dan boleh digunakan secara bertukar ganti nyata tidak mempunyai ciri konsistensi. Kalau andaian-andaian ini hendak diterima dan dipertahankan, kedua-dua ujaran (2) yang berikut juga harus diterima sebagai sama, dan boleh digunakan bertukar ganti.
(2) a. Ibu menidurkan adik.
b. *Ibu meniduri adik.
Tanpa rumus BM baku, ujaran (2b) yang nyata tidak betul (tidak dapat menyampaikan maksud sebenar) ini tidak dapat ditolak. Oleh itu, bagaimanakah hendak diterangkan kepada para pelajar bahawa ujaran yang patut digunakan ialah (2a), bukannya (2b).
Bertentangan dengan andaian ini, rumus BM baku menyatakan bahawa imbuhan -kan dan -i mempunyai fungsi yang berbeza. Fungsi yang berbeza inilah yang mencetuskan maksud yang berbeza pada kata kerja (KK) yang menerima imbuhan ini. Oleh sebab itu, kedua-dua imbuhan ini tidak boleh digunakan secara bertukar ganti.
Rumus BM baku menyatakan bahawa imbuhan -kan pada KK transitif (KKT) yang diterbitkan daripada KK tak transitif (KKTT) (“tidur” ialah KKTT) menunjukkan bahawa objek ayatlah yang melakukan perbuatan berkenaan. Oleh sebab itu, ujaran (2a) bermaksud “adik (objek ayat) yang tidur”.
Sebaliknya imbuhan -i pada KKT subkategori ini menunjukkan bahawa subjek ayatlah yang melakukan perbuatan berkenaan. Oleh sebab itu, ujaran (2b) bermaksud “ibu (subjek ayat) yang tidur”.
Seperti yang telah dinyatakan, ciri penting yang perlu ada pada sesuatu rumus baku ialah konsistensi. Rumus ini memenuhi ciri ini kerana ia dapat digunakan secara konsisten terhadap KKT yang diterbitkan daripada KKTT. Sebagai contoh perhatikan penggunaan KKT “menerbangkan” dan “menerbangi” (diterbitkan daripada KKTT “terbang”), dan “menaiki” dan “menaikkan” (diterbitkan daripada KKTT “naik”) dalam ujaran (3-4) yang berikut:
(3) a. Juruterbang menerbangkan pesawat.
b. Pesawat menerbangi ruang angkasa.
(4) a. Anggota bomba menaiki bangunan itu.
b. Anggota bomba menaikkan tangga ke atas bangunan itu.
Ujaran (3a) bermaksud “pesawat (objek ayat) yang terbang.” Ujaran (3b) bermaksud “pesawat (subjek ayat) yang terbang.” Ujaran (4a) bermaksud “anggota bomba (subjek ayat) yang naik.” Ujaran (4b) bermaksud “tangga (objek ayat) yang naik.”
Selain dianggap menyusahkan pemelajaran bahasa, pengaplikasian rumus bahasa baku juga berkemungkinan melahirkan ujaran yang janggal, iaitu ujaran yang tidak digunakan oleh masyarakat umum. Hal ini bukan sahaja menyebabkan timbulnya tanggapan bahawa BM baku menyusahkan, malah menjelekkan.
Sebagai contoh, masyarakat umum menggunakan KKT “meniduri” untuk maksud yang tersirat, iaitu “melakukan hubungan seksual”. Walau bagaimanapun rumus BM baku tidak mengehadkan penggunaan KKT ini untuk maksud tersirat itu sahaja. Asalkan penggunaannya tidak melanggar rumus, ujaran yang mengandungi perkataan tersebut akan diterima sebagai gramatis. Oleh itu, lahirlah ujaran (5) yang berikut:
(5) Pengemis itu meniduri kaki lima kedai.
Penggunaan imbuhan -i pada KKT “meniduri” dalam ujaran (5) ini adalah gramatis kerana ia selaras dengan rumus baku iaitu subjek ayat “pengemis itu” yang melakukan perbuatan “tidur”.
Contoh lain ujaran yang dianggap janggal yang lahir sebagai hasil pengaplikasian rumus BM baku ialah (6-8) yang berikut:
(6) a. Encik Ahmad memperbesar rumahnya.
(7) Pak Mat memperisterikan Ali.
(8) a. Pemimpin harus mencontohi rakyat.
Ujaran (6a) dianggap janggal kerana KKT “memperbesar” tidak biasa digunakan tanpa digandingkan dengan imbuhan –kan, iaitu “memperbesarkan”. Ujaran (7) dianggap janggal kerana objek bagi KKT “memperisterikan” lazimnya ialah perempuan, bukan lelaki. Ujaran (8a) pula dianggap janggal kerana ujaran yang lazim digunakan ialah (8b).
(8) b. Rakyat harus mencontohi pemimpin.
Sebenarnya ujaran (6a, 7 dan 8a) mematuhi rumus BM baku dan diterima sebagai gramatis. Imbuhan per- pada KKT “memperbesar” mempunyai fungsi yang sama dengan imbuhan -kan. Oleh itu, ujaran (6a) boleh juga diungkapkan begini:
(6) b. Encik Ahmad membesarkan rumahnya.
Oleh sebab dalam kes ini imbuhan per- mempunyai fungsi yang sama dengan -kan, penggandingan dua imbuhan ini akan menyebabkan kelewahan. Hal ini tidak dibenarkan dalam penggunaan bahasa yang baku.
KKT “memperisterikan” dalam ujaran (7) sebenarnya terjana sebagai hasil gandingan imbuhan meN- dan -kan pada KKTT yang telah sedia berimbuhan beR-, iaitu “beristeri”. Seperti yang telah dijelaskan, imbuhan -kan pada KKT yang diterbitkan daripada KKTT menunjukkan bahawa pelaku perbuatan ialah objek ayat. Dalam hal ini yang boleh melakukan perbuatan “beristeri” tentulah lelaki, bukannya perempuan.
Seterusnya, kata “mencontohi” dalam ujaran (8a) ialah KKT yang diterbitkan daripada kata nama (KN), iaitu “contoh”. Kata “mencontohi” bermaksud “menjadi contoh”, dan ujaran (8a) bermaksud “Pemimpin harus menjadi contoh kepada rakyat”. Hal ini samalah dengan KKT “mewakili” yang diterbitkan daripada KN “wakil” yang bermaksud “menjadi wakil”. Maksud ini tergambar dalam ujaran (9) yang berikut:
(9) Sarah mewakili sekolahnya dalam pertandingan itu.
Ujaran (9) ini bermaksud “Sarah menjadi wakil sekolahnya dalam pertandingan itu.”
Dengan ini, jelaslah bahawa ujaran (8b) yang lazim digunakan adalah tidak konsisten dengan rumus bahasa baku dan seharusnya ditolak, kecualilah kalau maksud yang hendak disampaikan ialah “Rakyat harus menjadi contoh kepada pemimpin.”
Rasa janggal dan jelek terhadap ujaran-ujaran yang terjana sebagai hasil pengaplikasian rumus bahasa baku ini dapat diatasi melalui kebiasaan. Oleh sebab itu, kebiasaan menggunakan ujaran-ujaran yang terjana sebagai hasil pengaplikasian rumus-rumus bahasa baku, terutama dalam situasi yang memerlukan penggunaan bahasa yang standard seperti penyampaian ilmu, perlu dipupuk untuk menghilangkan kejanggalan dan kejelekan ini.
Walau bagaimanapun pengguna bahasa termasuk para pelajar dan mahasiswa tidak dapat dipersalahkan sepenuhnya kerana mempunyai tanggapan sebegini (bahawa BM baku menyusahkan). Ketidakselarasan dalam penentuan rumus BM baku dalam kalangan ahli bahasa turut menyebabkan tanggapan negatif ini tercetus.
Sebagai contoh, ahli-ahli bahasa tidak sependapat berhubung dengan penggunaan struktur pasif yang berikut:
(10) FN1 + FN2 + FK.
(FN1 ialah subjek ayat, FN2 pelaku, dan FK frasa kerja pasif).
Contoh ayat bagi struktur pasif tersebut ialah ujaran (11) yang berikut:
(11) a. Buku itu saya baca.
b. Buku itu anda baca.
c. ?Buku itu dia baca.
d. ?Buku itu Siti baca.
Sebahagian ahli bahasa mengehadkan penggunaan struktur pasif ini untuk FN2 yang terdiri daripada ganti nama diri pertama dan ganti nama diri kedua sahaja. Oleh sebab itu, mereka menerima ujaran (11a-11b) tetapi menolak ujaran (11c-11d). Sebahagian lagi ahli bahasa menolak pandangan ini, iaitu mereka tidak mengehadkan penggunaan struktur ini untuk FN2 yang terdiri daripada ganti nama diri pertama dan ganti nama diri kedua sahaja. Oleh sebab itu, mereka menerima kesemua ujaran (11).
Dari satu segi, terdapatnya percanggahan ini menunjukkan bahawa isu-isu bahasa sentiasa mendapat perhatian ahli-ahli bahasa dan masyarakat umum. Perhatian yang berterusan ini akan memastikan BM sentiasa berkembang. Salah satu kesan positifnya ialah rumus-rumus yang lebih piawai akan dikenalpasti dari semasa ke semasa, yang pada akhirnya akan memantapkan rumus-rumus baku tersebut.
Pemantapan rumus-rumus baku ini penting dalam usaha memudahkan pemelajaran BM seperti yang dialami oleh bahasa Inggeris (BI) sekarang ini. Tidak dapat dinafikan bahawa antara faktor BI menikmati kedudukannya sebagai bahasa utama antarabangsa adalah kerana bahasa itu telah mempunyai rumus baku yang mantap. Oleh itu ia mudah dipelajari, terutama sebagai bahasa kedua.
Dari segi yang lain, percanggahan ini akan mendatangkan kesan negatif iaitu ia dapat mewujudkan “putaran ganas” yang dapat membantutkan usaha membakukan BM. Percanggahan ini akan mengakibatkan kekeliruan kepada pengguna BM dalam memastikan rumus yang betul dan patut dipatuhi. Kekeliruan ini seterusnya dapat menghilangkan minat pengguna BM untuk memelajari dan menggunakan BM baku. Sebagai akibatnya, penggunaan BM baku tidak akan diambil serius dan usaha mengembangkan dan menyuburkan penggunannya akan terbantut.
Kekeliruan ini dapat diatasi dengan merujuk buku tatabahasa yang berwibawa seperti “Tatabahasa Dewan” yang diusahakan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka (DBP).
Jelaslah tanggapan bahawa BM baku menyusahkan adalah salah dan dapat membantutkan usaha menyebarluaskan penggunaan bahasa itu. Oleh sebab itu, tanggapan negatif dan salah ini harus diketepikan, lalu diganti dengan tanggapan bernada positif dan berpijak pada hakikat, iaitu BM baku memudahkan.
Tiada ulasan:
Catat Ulasan